উৎপত্তিৰ দৃষ্টিৰে মিকিৰ, আৰলেং, কাৰবি

(কাৰবি অধ্যয়ন-১)

ভাষাতাত্ত্বিক দিশৰ পৰা তিব্বত-বৰ্মীয় আৰু নৃতাত্ত্বিক দিশৰ পৰা মংগোলীয়, অসমৰ ভূমিপুত্ৰ কাৰবিসকলক অসমৰ প্ৰাচীন ইতিহাসে ‘মিকিৰ’ নামেৰে ধৰি ৰাখিছে৷ সেয়ে হ’লেও, ‘মিকিৰ’ শব্দটো দৰাচলতে কাৰবি ভাষাৰ শব্দ নহয়৷ এয়া অনা-মিকিৰ, বিশেষকৈ অসমীয়াভাষী লোকে দিয়া নাম৷ অতীজত পৰ্বতে-পাহাৰে বগাই ভ্ৰমি ফুৰা আৰু চিকাৰ কৰি পেট প্ৰবৰ্তোৱা কাৰবি পুৰুষসকলক অসমৰ আন অধিবাসীসকলে ‘মিকিৰ’ বুলিছিল৷ ছাৰ চাৰ্লছ জে. লায়েল আৰু এডৱাৰ্ড ষ্টেকৰ দ্বাৰা সম্পাদিত ‘The Mikirs’ (1908) গ্ৰন্থত কোৱা হৈছে… ‘The name Mikir is given to the race by the Assamese, its origin is unknown.’ সত্যেন্দ্ৰনাথ বৰকটকীৰ ‘Tribes of Assam’ (1969) গ্ৰন্থয়ো একে কথাকে সমৰ্থন কৰে… ‘Mikir is a name given to the tribe by the Assamese.’

‘মিকিৰ’ শব্দটোৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কে নানা ধৰণৰ মত আছে৷ অসমৰ অন্যতম আদিবাসীৰ অপৰিহাৰ্য লোক-সমষ্টি কাৰবিসকলৰ লোক-সাহিত্য অতি চহকী৷ কিংবদন্তিৰ প্ৰাচুৰ্য ইয়াৰ এটা লক্ষ্যণীয় দিশ৷ কাৰবি কিংবদন্তিয়ে কয়… ‘পৌৰাণিক কালত কাৰবি ঐশ্বৰিক মানৱ বা আদি-ৰজা ছত ৰেচ’ৰ স্বৰ্গাৰোহণৰ পিছত থিৰেং ৱাংৰেঙে নগা পাহাৰৰ পৰা নামি আহি ডিমাপুৰৰ সমীপত ৰাজ্য স্থাপন কৰিছিল৷ সেই ৰাজ্যৰ ৰাজকুমাৰী মেক্রিক নগা ৰাজকুমাৰলৈ বিয়া দিয়া হৈছিল৷ মেক্রি নামটো নগাসকলে শুদ্ধকৈ উচ্চাৰণ কৰিব নোৱাৰি ‘মিকিৰ’ বুলিছিল৷ সেই দিন ধৰি ‘মিকিৰ’ শব্দটো প্ৰচলিত হৈছে৷

কাৰবিসকল অগ্নি-উপাসক৷ আদিম অৱস্থাৰ পৰা কাৰবি জনসমাজত জুই (মে) আৰু পানী (লাং)ৰ ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে৷ জনশ্ৰুতি অনুযায়ী, অতীত কালত অজ্ঞাত কাৰবি পুৰুষ এজনে নিজৰ ঘৰৰ ভিতৰতে একুৰা জুই ধৰিছিল৷ জ্বলন্ত অৱস্থাতে জুইকুৰা এৰি থৈ বাহিৰলৈ অহাত পত্নীয়ে তেওঁক সুধিলে… ‘মে আকাৰ চংহয় বি কাংকক?’ অৰ্থাৎ, জ্বলি থকা জুইকুৰা নুনুমুৱাকৈ কিয় এৰি আহিছা? Me aa-kar chonghoi bi kangkok? এই বাক্যাংশ কোনো ইংৰাজ লোকৰ দ্বাৰা হ্ৰাসকৰণৰ ফলস্বৰূপে ‘Mikir’ শব্দটো সৃষ্টি হৈছে৷

কাৰবি ভাষা আৰু কলা-সংস্কৃতিৰ কেন্দ্ৰস্থল বুলি পৰিগণিত পশ্চিম কাৰবি আংলঙৰ ৰংখাং অঞ্চলত প্ৰচলিত জন-প্ৰবাদ অনুসাৰে, ৰাজ-আজ্ঞা পালন কৰি ভৈয়ামৰ পৰা এজন লোক এবাৰ এখন কাৰবি গাঁৱলৈ গৈছিল৷ ঠাণ্ডা দিনৰ বাবে কাৰবি মানুহ কেইজনমানে কাঠ খৰিৰ আঙঠাৰ চৌপাশে চক্রাকাৰে বহি জুই পুৱাই আছিল৷ তেওঁলোকক উদ্দেশ্য কৰি ভৈয়ামৰ বাসিন্দাজনে প্ৰশ্ন কৰিলে… ‘আপোনালোক কি জাতিৰ মানুহ?’ কথা বুজি নোপোৱাত কাৰবি মানুহকেইজনে ক’লে… ‘মে আক্রি’ অৰ্থাৎ, জুইৰ আঙঠা৷ ভৈয়ামৰ লোকজনে বুজিলে যে তেওঁলোকে মে আক্রি জাতিৰ মানুহ৷ ‘মে’ আৰু ‘আক্রি’শব্দ দুটাই কালক্রমত মুখ বাগৰি ‘মিকিৰ’ ৰূপ ল’লে৷

কোনো কোনোৰ মতে, এদিন এজন কাৰবি লোক এজনৰ পোহনীয়া মেকুৰীটো হেৰাল৷ মেকুৰীৰ সন্ধানত মানুহজন গৈ বহু দূৰ পালে৷ আচহুৱা মানুহ দেখা পাই ভৈয়ামৰ লোকে সুধিলে... ‘আপুনি কি মানুহ? ক’ৰ পৰা আহিছে?’ ভাষাৰ আমিল হোৱা হেতুকে কাৰবি লোকজনে একো কথা বুজি নাপালে৷ নিজৰ মাতৃভাষাৰে তেওঁ ক’লে… ‘মেং কিৰি’, অৰ্থাৎ, মেকুৰী বিচাৰিছোঁ৷ ভৈয়ামৰ মানুহেও তেওঁলোকৰ ভাষা বুজিব নোৱাৰিলে৷ ভাবিলে, মেং কিৰি জাতিৰ লোক বুলি৷ ‘মেং’ আৰু ‘কিৰি’ শব্দযুগল অপভ্ৰংশ হৈ প্ৰথমে মেকিৰি আৰু পিছলৈ ‘মিকিৰ’ হ’ল৷ কোনো কোনোৱে আকৌ কাৰবি লোকজনে মেকুৰী নহয়, যঁতৰহে বিচাৰি গৈছিল বুলি কয়৷ তেওঁলোকৰ মতে, ভৈয়ামৰ মানুহে সোধা প্ৰশ্নৰ উত্তৰত  মানুহজনে ‘মী কিৰি’ অৰ্থাৎ, যঁতৰ বিচাৰিছোঁ বুলি কৈছিল৷ ‘মী’, ‘কিৰি’ শব্দসমষ্টি মুখ বাগৰি গৈ ‘মিকিৰ’ হৈছে৷

অসমীয়া বুৰঞ্জী সাহিত্যত এক আপুৰুগীয়া অৱদান ‘আসাম বুৰঞ্জী’(১৯৭২)ত গুণাভিৰাম বৰুৱাই লিখিছে… মিকিৰ শব্দটো মৰ্কট বা শাখামৃগ শব্দৰ অপভ্ৰংশ মাত্ৰ৷

বুৰঞ্জীবিদ ৰাজমোহন নাথে ‘মিকিৰ’ শব্দটোৰ সন্দৰ্ভত উল্লেখ কৰিছে… ‘The word Mikir may have originated from Mi kiri, meaning hill people.’

অধ্যাপক  ৰংবং তেৰাঙে ‘সমন্বয় প্ৰৱাহ’ (১৯৮৯) পুথিত কৈছে… ‘মিকিৰ’ শব্দটো তিব্বত-বৰ্মীয় আৰু আৰ্য-সংস্কৃত ভাষাৰ দ্বাৰা সংমিশ্ৰিত ৰূপত জাতিটোৰ নাম আৰু ভাষাটোৰ পৰিচয়াত্মক শব্দ হিচাপে সৃষ্টি হৈছে৷

কাৰবি ভাষা-সংস্কৃতিৰ গৱেষক যজ্ঞোৰাম গগৈৰ মতে জুম পদ্ধতিৰ কৃষি-কৰ্মত অভ্যস্ত কাৰবিসকলে খেতিৰ উপযোগী ভূমিৰ অনুসন্ধানত একে ঠাইতে স্থায়ীভাৱে বসতি নকৰি সঘনাই বাসস্থান সলাই ফুৰাৰ কাৰণে অনা-মিকিৰসকলে তেওঁলোকক ‘মিকিৰ’ বুলিবলৈ লয়৷ তেতিয়াই পৰা এই শব্দটোৰ প্ৰচলন হৈছে ৷

‘মিকিৰ’ শব্দৰ ব্যুৎপত্তি সম্বন্ধে প্ৰাপ্ত তথ্যসমূহৰ পৰা এই বিষয়ত নিশ্চিত হ’ব পৰা যায় যে এই শব্দটোৰ ধাৰক আৰু বাহক অনা-মিকিৰ লোক৷ বিপৰীতে, মিকিৰসকলে নিজকে ‘আৰলেং’ বুলি কৈহে গৌৰৱ কৰে৷ ‘আৰলেং’ শব্দৰ আভিধানিক অৰ্থ পাহাৰৰ এঢলীয়া অংশ৷ পৰ্বতৰ দাঁতি-কাষৰীয়া হেলনীয়া অঞ্চলত বাস কৰাটো কাৰবিসকলৰ অন্যতম জাতীয় বৈশিষ্ট্য৷ তেনে স্থানত বসতি কৰা কাৰবি লোকসকলে নিজকে ‘আৰলেং’ অৰ্থাৎ পাহাৰৰ এঢলীয়া অংশৰ বাসিন্দা বুলি কয়৷ পোনপটীয়া অৰ্থত ‘আৰলেং’ শব্দই কাৰবি মানুহ বুজায়৷ ইয়াৰ অৰ্থৰ পৰিসৰ সীমিত৷ ‘মনিত’ শব্দৰেহে বহল অৰ্থত মানুহক বুজোৱা হয়৷ ছাৰ চাৰ্লছ জে. লায়েল আৰু এডৱাৰ্ড ষ্টেকৰ ‘The Mikirs’ গ্ৰন্থৰ মতেও ‘Arleng’ means properly only a Mikir man; not a man in general, who would be called ‘monit’ or ‘munit’. ‘আৰলেং’ আত্মপৰিচয়েৰে গৰ্ব অনুভৱ কৰা ‘মিকিৰ’সকলে বিংশ শতিকাৰ সপ্তম দশকৰ মধ্যভাগৰ পৰা বহিঃজগতক ‘কাৰবি আখেই’ (কাৰবি জাতি) বা কাৰবি নামেৰে চিনাকি দি আহিছে৷ ‘কাৰবি’ শব্দটোৰ উৎপত্তি সম্বন্ধেও বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ অভিমত আছে৷

‘আসাম বুৰঞ্জী’ৰ পাতত আছে… ‘আমাৰ মানুহে মিকীৰক মিকীৰ বোলে ৷  সিহঁতে আপুনি ‘কাৰ্বে” বুলি কয়৷ ‘কাৰ্বে" শব্দ সংস্কৃত ক্রব্য (মাংস) আৰু ক্রব্যাদ (মাংসাশী) শব্দৰ অপভ্ৰংশ বুলি অনুমান হয়৷

কাৰবি কৃষ্টিৰ বুৰঞ্জীস্বৰূপ লোকগীতসমূহ কাৰবি জাতীয় সাহিত্যৰ এক অমূল্য সম্পদ৷ সৃষ্টিৰ বৰ্ণনাৰে সমৃদ্ধ ‘কাৰবি কেপ্লাং” (কাৰবিৰ উৎপত্তি) লোক-গীতত অনামী কবিয়ে কৈ যোৱা মতে, বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড সৃষ্টি কৰাৰ পিছত ব্ৰহ্মাই নিজে নিজৰ তেজ-মঙহৰ অংশৰে মানুহ সৃষ্টি কৰিলে৷ জীৱশ্ৰেষ্ঠ এই মানৱ জাতিৰ নাম দিলে ‘কাৰবি’৷ ‘কাৰবি’ৰ অৰ্থাৎ জীৱবিলাকৰ ভিতৰত পৱিত্ৰ আৰু সৰ্বোত্তম জীৱ, মানুহ৷ মিকিৰসকলৰ প্ৰধান উপাস্য ত্ৰিদেৱ-দেৱ-দেৱী হেম্‌ফু, মুক্রাং আৰু ৰাছিংজা৷ প্ৰচলিত জন-প্ৰবাদ অনুসৰি জীৱ সৃষ্টিৰ অৰ্থে মূল দেৱতা হেম্‌ফুৰ নিৰ্দেশ পালন কৰি মুক্রাং আৰু ৰাছিংজাই ক্রমে তেৰাং আৰু ইংতি ফৈদ গ্ৰহণ কৰি বিবাহ-পাশত আবদ্ধ হ’ল৷ সময়ত তেওঁলোকৰ সতি-সন্ততিও জন্ম হ’ল৷ লোক-বিশ্বাস অনুসৰি, হেম্‌ফু হ’ল সকলোতকৈ ডাঙৰ, মুক্রাং আৰু ৰাছিংজা হেম্‌ফুতকৈ সৰু৷ মুক্রাং আৰু ৰাছিংজাৰ সতি-সন্ততিসমূহ (ছ’) আটাইতকৈ সৰু (আকিবি)৷ তেওঁলোকক ‘কাৰবি’ বোলা হয়৷ ‘ছ’ আকিবি’ৰ পৰা ‘কাৰবি’ৰ উৎপত্তি হোৱা বুলি এচাম লোকে মত পোষণ কৰে৷

আন এক প্ৰবাদ অনুসাৰে, ছংছাৰ ৰেচ’ (সংসাৰৰ ৰজা)ৰ ৱে থেকাৰ নামে এজনী কন্যা আাছিল৷ পিতৃৰ নিৰ্দেশ  মানি দেৱ-দেৱীসকলৰ প্ৰত্যেকে তেওঁলোকক সন্তুষ্ট কৰিবৰ বাবে পালন কৰিব লগা পূজা-বিধিবোৰ ৱে থেকাৰক শিকাই দিলে৷ ৱে থেকাৰ প্ৰমুখ্যে তেওঁৰ বংশধসকলে একে পদ্ধতি অনুসৰণ কৰি দেৱ-দেৱীক আৰাধনা কৰাৰ পৰম্পৰা ৰক্ষা কৰি (বি) আহিছে৷ এই  বংশধৰ সকলেই ‘কাৰবি’৷ ৱে থেকাৰ + বি > কাৰ + বি > কাৰবি৷

খাদ্যোপযোগী দ্ৰব্য গ্ৰহণৰ প্ৰাক-মুহূৰ্তত খাদ্যবস্তুৰ একাংশ পূজ্যপাদ দেৱতাৰ উদ্দেশ্যে উচৰ্গা বা অপৰ্ণ কৰাটো মিকিৰ সমাজত প্ৰচলিত এটা ৰীতি৷ এই প্ৰথাক ‘থেকাৰ কিবি’ বোলা হয়৷ মিকিৰসকলে নিজকে এনে ধৰণে কয়… ইলিকে থেকাৰ কিবি আছ’,/থেকাৰ কেবাত আছ’;/চিতু কেচ আছ’ কালি,/হানজৰ কেচ’ আছ’ কালি;/ছুৱা আছ’ কালি,/ছুতি আছ’ কালি, অৰ্থাৎ, আমি হৈছোঁ ঈশ্বৰৰ নামত উচৰ্গা কৰা সন্তান৷ পৰিৱৰ্তনৰ ধামখুমীয়াত ‘থেকাৰ’ৰ ‘থ’ আৰু ‘কিবি’ৰ ‘কি’ বিলুপ্তি হৈ থেকাৰ কিবি নীতিত বিশ্বাসী জনগোষ্ঠীটো ‘কাৰবি’ নামেৰে জনাজাত হ’ল৷ থেকাৰ +  কিবি > কাৰ +  বি > কাৰবি৷

এচামৰ মতে গাঁৱৰ ৰাইজ (মেকাৰ)এ থেকাৰ পদ্ধতিটো ৰক্ষা কৰি (বি) থকা বাবে থেকাৰ ৰক্ষা কৰা জাতি হিচাপে গঞাসকল সমূহীয়াভাৱে ‘কাৰবি’ বুলি পৰিচিত হ’ল৷ মেকাৰ + বি > কাৰ + বি > কাৰবি৷

আৱিষ্কাৰৰ ক্ষণ ধৰি জুইৰ সৈতে মানৱৰ সম্পৰ্ক অতিশয় ঘনিষ্ঠ৷ জুইশলা উদ্ভাৱন হোৱাৰ পূৰ্বে মানুহে জ্বলা জুই নুনুমাইছিল, নিৰন্তৰ জ্বলন্ত অৱস্থাতে ৰাখিছিল৷ মিকিৰ মানুহেও এই উপায় অৱলম্বন কৰিছিল৷ জুইৰ প্ৰতি গভীৰ শ্ৰদ্ধাৰ ভাব তেওঁলোকৰ অন্যতম জাতীয় বৈশিষ্ট্য৷ অগ্নিপূজক মিকিৰসকলে বৰঘৰ (কুত)ৰ মজিয়াত থকা জুহালত অনিৰ্বাপিতভাৱে জুই একুৰা ধৰি ৰাখিছিল৷ ‘মে আকাৰ বি’ অৰ্থাৎ, জুই জ্বলাই ৰখা কাৰ্য কৰা বাবে জাতিটোক ‘মে আকাৰ বি’ জাতি বুলি জনা গৈছিল৷ ‘ম’ আৰু ‘আকাৰ’ সমাৰ্থ কাৰণে কালক্ৰমত ‘মে’ লুপ্ত হ’ল৷ ‘আ’ৰ উচ্চাৰণ কোমল হেতুকে ‘আ’ বিভক্তিও এটা সময়ত লোপ পালে৷ ‘কাৰ’ আৰু ‘বি’ সংযুক্ত হৈ ‘কাৰবি’ হ’ল৷ মে আকাৰ বি > মেকাৰ কিবি > কাৰ + বি > কাৰবি৷ এয়া হ’ল লোকশ্ৰুতি৷ খেনোৰ মতে এই জুই চ’ৰাঘৰ (হংফাৰলা)ত জ্বলাই ৰখা জুই, খেনোৰ মতে এয়া জুমতলীৰ জুই৷ আদিতে কাৰবিসকলে নিজকে ‘ছুমফি’ বুলিও কৈছিল৷ ছুমফি সাধাৰণ অৰ্থত আৰলেং৷

ইতিহাসৰ মতে, উত্তৰ ভাৰতত শান্তিৰে বসবাস কৰা অনাৰ্য জাতিক দ্ৰাবিড়সকলে দক্ষিণ ভাৰতলৈ খেদি পঠোৱাত সেই জাতিৰ লোকসকলে অনেক ঠাই ঘূৰি ফুৰি শেষত কাবেৰী নদীৰ পাৰত ৰাজ্য স্থাপন কৰিছিল আৰু নানা অপায়-অমংগলে দেখা দিয়াত পিছত উত্তৰ ভাৰতলৈ পুনৰ গুচি আহে৷ কাবেৰীপৰীয়া এই জাতিক উত্তৰ ভাৰতৰ অন্যান্য লোকসকলে কাবেৰীবাসী বুলি ক’বলৈ ধৰে৷ কাবেৰী নদীক মিকিৰসকলে ‘কাবিৰী লাংৰই’ বুলিছিল৷ ‘কাবিৰী’ শব্দৰ পৰা ‘কাৰবি’ শব্দটোৰ উৎপত্তি বুলি এচাম লোকে মত আগ বঢ়ায়৷

প্ৰখ্যাত বুৰঞ্জীবিদ আৰু সু-সাহিত্যিক ডক্টৰ সূৰ্যকুমাৰ ভূঞাৰ দ্বাৰা সম্পাদিত ‘দেওধাই অসম বুৰঞ্জী’ (১৯৩৩)ত অন্তৰ্ভুক্ত থেংকুৰছিং ইংতিৰ ‘মিকিৰৰ আদিকথা’ শীৰ্ষক প্ৰবন্ধত লিখকে উল্লেখ কৰা মতে, মিকিৰৰ ৰজা বৃছুকৈদাৰ তিনিজন পুত্ৰ আছিল৷ জ্যেষ্ঠ পুত্ৰ পাৰক আৰু কনিষ্ঠ পুত্ৰ চ’মাং কাৰোৰে সৈতে নিমিলাৰ বাবে মাজু পুতেকক কাৰবি বা আৰলেং বুলিছিল৷ তেওঁ পতা ৰাজ্যৰ প্ৰজাসকলকো বোলা হৈছিল ‘কাৰবি’৷

ৰংবং তেৰাঙে তেখেতৰ দ্বাৰা সংকলিত কাৰবি-ইংৰাজী-অসমীয়া অভিধান ‘কাৰবি লামতাচাম’(১৯৭৪)ত ‘কাৰবি’ শব্দটো মিকিৰ শব্দৰ প্ৰতিৰূপ বুলি উল্লেখ কৰিছে৷

এচাম গৱেষক পণ্ডিতৰ মন্তব্য… ‘কাৰ’ শব্দৰ অৰ্থ পোহৰ, ‘বি’ শব্দৰ অৰ্থ কৰ্ম; যি কৰ্মই যি জাতিক যুগ-যুগান্তৰ ধৰি পোহৰৰ বিকাশ সাধন কৰি সজীৱ কৰি ৰাখিছে আৰু ভৱিষ্যতেও ৰাখিব সেই ধৰ্ম বা জাতিৰ নামেই ‘কাৰবি’৷’কাৰবি’ শব্দৰ উৎপত্তিৰ সৈতে সম্পৰ্কযুক্ত তথ্যৰাজি ফঁহিয়াই চালে দৃঢ়ভাৱে প্ৰতীয়মান হ’ব পাৰি যে এই শব্দ অনা-মিকিৰ উদ্ভূত শব্দ নহয়, বৰং মিকিৰসকলৰ স্বপ্ৰদত্ত নাম৷ ভাষাৰ দিশৰ পৰা মন কৰিলে দেখা যায়, কাৰবি ভাষাৰ শব্দসমূহ এক অক্ষৰ বিশিষ্ট, সমাক্ষৰ বিলুপ্তি ৰীতি এই ভাষাৰ এক লক্ষ্যণীয় বিশেষত্ব৷ ‘কাৰবি’ শব্দটোৰ গঠনৰ ক্ষেত্ৰত তেনে ৰীতি প্ৰযোজ্য হৈছে৷ আনহাতে, ‘কাৰবি’ নামটোৰ সৈতে কিৰাত গোষ্ঠীয় কাৰবি জাতিৰ বুৰঞ্জী, ধৰ্ম, দৰ্শন, সাহিত্য, সংস্কৃতি, সমাজ আদি বিভিন্ন দিশ নীৰৱে সাঙোৰ খাই আছে৷ গৱেষকৰ সিদ্ধান্ত মতে, ‘কাৰবি’ শব্দৰ অৰ্থ হ’ল অসমান, ওখোৰা-মোখোৰা, অমিল৷ ‘কাৰবি’ শব্দৰ পৰাই ‘অসম’ নামটো হোৱা বুলি তেখেতসকলৰ ধাৰণা৷ প্ৰসংগক্রমে, কলাগুৰু বিষুপ্ৰসাদ ৰাভাই কাৰবিসকলক ‘অসম আৱিষ্কৰ্তা কলম্বাছ’ বুলি কৈ গৈছে৷

(‘আমাৰ অসম’ কাকতত ২৫মাৰ্চ ২০০৩ তাৰিখে প্ৰকাশিত৷)