Sunday, 10 May 2020

৭.৩ টাৱাং + মেন্‌-চু-খা = আনিনি



২ বাজিছে ৷ ফেষ্টিভেল গ্ৰাউণ্ডৰ একাষে থকা পৰম্পৰাগত চাংঘৰটোৰ বাৰাণ্ডাত ৰেহ পতাকাৰ তলত ইগু বা শ্বামান অৰ্থাৎ পুৰোহিতে সহকাৰীৰ সৈতে বাদ্য বজাই স্তুতি-গীত গাই আছে ৷ ৰে'হ উৎসৱত নিয়োজিত ইগুক ৰে'গু বোলা হয় ৷ ইগুৰ সাজ-পাৰ আনতকৈ বেলেগ ৷ ১১টা উপাদানেৰে সমৃদ্ধ তেওঁৰ পৱিত্ৰ সাজ আম্ৰালাপ' ৷ বুজি পালোঁ, জাতীয় দায়িত্ব বুলিব পৰা এই কামফেৰা তেওঁ এতিয়া নিৰন্তৰ কৰি আছে ৷ ওচৰ চাপি গৈ ফটো তুলিলোঁ ৷ ইদু মিছিমি জনজাতীয় সমাজত প্ৰচলিত সমূহ লোক-বিশ্বাস আৰু ধৰ্ম-চেতনাৰ ইগুৱেই মধ্যমণি ৷ প্ৰাৰ্থনাৰ জৰিয়তে ৰোগ-ব্যাধি নিৰাময়কাৰী ত্ৰাণকৰ্তাও এৱেঁই ৷ ৰে'হ নায়া বুলি ইগুসকলৰ এটা স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত নৃত্য আছে যিটো ৰে'হ উৎসৱৰ অপৰিহাৰ্য অংগ ৷

চিনে-ৰু আছিল এইখন সমাজৰ প্ৰথমগৰাকী ইগু ৷ যাৰ হাতৰ ছাপ চীন সীমাৱৰ্তী কায়া গিৰিপথৰ অথু-পপুৰ শিলত আছে ৷ আনহাতে এইটোও জানিবলৈ পাইছোঁ যে ইদু সমাজত ইগুৰ সংখ্যা হেনো দিনক-দিনে খুব খৰকৈ হ্ৰাস পাই আহিছে ৷ দুবছৰৰ আগৰ এটা অধ্যয়ন-পৰিসংখ্যা অনুসৰি জনগোষ্ঠীটোৰ মাজত ২০জনমানহে ইগু আছিল ৷ তাকো আটাইৰে বয়স ৫০ৰ ওপৰত ৷ আকৌ, পুৰুষতকৈ মহিলা ইগু অধিক শক্তিশালী যদিও সংখ্যাত তেনেই নগণ্য ৷ নতুন প্ৰজন্মই ইগু হবলৈ হেনো আগ্ৰহী নহয় ৷

ইদুসকলে বিশ্বাস কৰে যে কোনোবাই ইচ্ছা কৰিলেই, হওঁ বুলিলেই ইগু হ'ব নোৱাৰে, লাগিলে যিমানেই প্ৰচেষ্টা চলাওক ৷ ইয়াৰ বাবে প্ৰকৃতিৰ বিশেষ আহ্বান আহিব লাগিব ৷ স্থানীয় লোকে বিশ্বাস কৰে যে তেওঁলোকৰ পূৰ্বপুৰুষৰ ক্ষমতা আছিল কোন পৰিয়ালত ইগুৰ জন্ম হব তাক জনাৰ ৷ বতৰ্মান এই ধ্যান-ধাৰণাবোৰৰ লগতে ইগুৰ পৌৰাণিক পৰম্পৰাও হেৰাই যোৱাৰ উপক্ৰম ঘটিছে ৷ চিন্তনীয় কথা ৷

সময়ৰ লেখ-জোখে ঢুকি নোপোৱা কালৰে পৰাই ইদু মিছিমিসকলে তেওঁলোকৰ সমাজখনক আগুৰি থকা অলৌকিক সত্তা, ঈশ্বৰ, আত্মাৰ সৈতে বিশেষ দৈবিক গুণ আৰু শক্তিমন্ত ইগুৰ জৰিয়তেই যোগাযোগ ৰক্ষা কৰি আহিছে ৷ তেওঁলোকৰ স্বকীয় বিধি-ব্যৱস্থা, পৰম্পৰাগত নীতি-নিৰ্দেশনা, উৰ্বৰা বিশ্বাস আৰু সামাজিক অনুশীলন আছে যিবোৰ তেওঁলোকৰ জীৱন-চৰ্যা, জীৱিকা-নিৰ্বাহৰ ধাৰা আৰু সাংস্কৃতিক উপাদানসমূহত স্পষ্ট ৰূপত প্ৰতিভাত হয় ৷ ইদুসকলৰ লিখিত সাহিত্য নাই ৷ সেয়েহে, খৰ গতিৰে লয় পাব ধৰা মুখ বাগৰি অহা ইতিহাস, লোক-কাহিনী, লোক-গীতি, ধৰ্মীয় প্ৰাৰ্থনা ইত্যাদিসমূহৰ সংগ্ৰহ আৰু যথোপযুক্ত সংৰক্ষণত আত্মনিয়োগ কৰাটো শিক্ষিত সমাজৰ কাৰণে এটা অতিকৈ জৰুৰী কাম ৷ আনিনিত সাংস্কৃতিক যাদুঘৰ এটাৰ প্ৰয়োজনো এইখিনিতে ৷ ইদু মিছিমি ষ্টাডী চেণ্টাৰ আৰু গৱেষণা কেন্দ্ৰও প্ৰতিষ্ঠা হব লাগে ৷

ঔপনিৱেশিক ব্ৰিটিছৰ সংস্পৰ্শ লাভ তাহানি কালতে হৈ নুঠা হেতুকে আধুনিক শিক্ষা প্ৰাপ্তিও এইফালৰ লোকসকলৰ যথেষ্ট পলম হল ৷ স্বাধীনতাৰ পাছত ঘৰুৱা চৰকাৰে বিভিন্ন দিশত তেওঁলোকক আগুৱাই নিবলৈ অহোপুৰুষাৰ্থ কৰি আহিছে ৷ বৰ্তমানৰ জনপ্ৰতিনিধিসকলে শিক্ষা, স্বাস্থ্য, যাতায়াত ইত্যাদিত সৰ্বোচ্চ গুৰুত্ব দিব লাগিব ৷ সঠিক কৰ্ম-আঁচনি প্ৰস্তুতকৰণ আৰু তাৰ প্ৰায়োগিক সফলতা নিৰ্ভৰ কৰিব বিভাগীয় আমোলা-বিষয়াসকলৰ ওপৰত ৷ গধুৰ দায়িত্ব আছে তেওঁলোকৰ ৷ অন্যথা দিন যোৱাৰ লগে লগে সকলোবোৰ বিস্মিতিৰ গৰ্ভলৈ গতি কৰিব আৰু অলপ আগেয়ে কাণত পৰা নাৱাজউদ্দিন ছিদ্দিকীৰ বক্তব্য, আশা-ভৰসা, সকলো হৈ পৰিব অন্তঃসাৰশূন্য ৷

শুনামতে, শিক্ষা গ্ৰহণৰ লক্ষ্যৰে যুৱ প্ৰজন্ম গাঁৱৰ পৰা আঁতৰি যোৱাৰ লগে লগে ইগুৱে কি উচ্চাৰণ কৰি আছে সেয়া তেওঁলোকৰ বাবে দুৰ্বোধ্য আৰু সম্পূৰ্ণ অপৰিচিত হৈ পৰিছে ৷ সামাজিক বা ঘৰুৱা অনুষ্ঠানত উপস্থিত থাকিলেও একোণত বহি কি হৈ আছে চাই থকাৰ বাদে সম্পূৰ্ণ জড়িতকৰণ এক সমস্যা হৈ দেখা দিছে ৷ পৰম্পৰাগত শব্দ বা নামবোৰো বিলুপ্ত হোৱাৰ দিশে ৷ আনৰ পৰা ধাৰ কৰা জনপ্ৰিয় শব্দ আৰু খাপ নোখোৱা কাম-কাজে সমাজত ঠাই অধিকাৰ কৰিছে ৷ বিস্তৰ পৰিৱৰ্তন এটাযে হবলৈ গৈ আছে পৰিস্থিতিৰ সূক্ষ্ম পৰ্যবেক্ষণে তাকেই উদঙাই দিয়ে ৷ এনে কিছমান কাৰকে ইদু সমাজ-সংস্কৃতিৰ স্বকীয় অস্তিত্বৰ প্ৰতি ভাবুকি ননাকৈ থকা নাই, বা সামগ্ৰিক ক্ষতিসাধনো নিশ্চয় নকৰাকৈ থকা নাই ৷ স্থানীয় উন্নয়নত কিমানযে দূৰদৰ্শী আৰু সুগভীৰ চিন্তাৰ প্ৰয়োজন আছে, ইয়াৰ পৰাই হৃদয়ংগম কৰা যায় ৷

প্ৰদৰ্শনীথলীলৈ খোজ লৈ আছোঁ ৷ মন কৰিলোঁ, এই বাটেও বোকা-পানীৰ অভাৱ নাই ৷ তথাপি যেনে-তেনে সোমালোঁহি, কিনো আছে চাওঁ বুলি ৷ ইটালিন, প্ৰবায়া গাঁও আদিৰ আত্মসহায়ক গোটে বিপণি খুলিছে ৷ চ তায়ুৱে ফেচবুকত আপলড কৰা বাঁহৰ হস্তনিৰ্মিত কাপবোৰো দেখা পালোঁ ৷ সৃষ্টিশীল চিন্তাক কামত খটুৱাই সুন্দৰ উপহাৰ সামগ্ৰী তৈয়াৰ কৰিছে ৷ ইয়াতে হৈছে বুলি ভাবিবই নোৱাৰি ৷ ডিবাং এডভেনচাৰ্চৰ সন্মুখত ৰৈ বেনাৰ পঢ়াত ধৰিলোঁ ৷ ইচ্ছুকজনৰ সুবিধাৰ্থে সংস্থাটোৱে ৰাফটিং, বাৰ্ড ৱাচ্ছিং, ট্ৰেকিং ব্যৱস্থাপনা আগ বঢ়ায় ৷ অভিজ্ঞতাৰ পৰা ক'ব পাৰোঁ, অৰুণাচল-হিমালয়ৰ নৈ-নিজৰা, অৰণ্যানি, পৰ্বত-পাহাৰ আৰু মানুহ সঁচাই উপভোগ্য ৷ ইয়াত সোমাই পৰি প্ৰাণৰ আনন্দ বুটলিবলৈ হ'লে আগ্ৰহ আৰু দৃষ্টিভংগীয়ে মূল কথা ৷ প্ৰদৰ্শনীথলীত ইফাল-সিফাল কৰি থাকোঁতেই সিফালে ঘোষণা শুনা পালোঁ যে পেমা খাণ্ডু মহোদয়ে এতিয়া ভাষণ দিব ৷ লৰালৰিকৈ আহি পেণ্ডেলত সোমাই পৰিলোঁ, মুখ্য মন্ত্ৰী ডাঙৰীয়াই আনিনিৰ ৰাইজক কিনো বাৰ্তা দিয়ে বুলি ৷

উৎসৱথলীলৈ অহাৰ পূৰ্বে পুৱাৰ ভাগত মুখ্য মন্ত্ৰীজনে অগ্নি নিৰ্বাপন কেন্দ্ৰ আৰু জল-শোধন প্ৰকল্প উদ্ঘাটন কৰি আহিছে ৷ আৰজুৰ এছ.ডি.অ. সদৰৰ উপৰি আনিনিৰ জিলা চিকিৎসালয়, মিনি সচিবালয় আৰু মিনি ষ্টেডিয়ামৰ আধাৰশিলা স্থাপন কৰিলে ৷ গিপুলিনতো এটা উদ্ভাৱনী আৰু বহুমুখী জল-শস্য সংগ্ৰহৰ আধাৰশিলা স্থাপন কৰা হ'ল ৷ আনিনিত থকা ভাৰতীয় সেনাবাহিনীৰ ছাউনীলৈ গৈ কুমাওঁ ৰাইফলছৰ বিষয়া আৰু জোৱানসকলৰ সৈতে বাৰ্তালাপো কৰিছিল ৷ আজিৰ পৰা পালন কৰিবলগীয়া ৫২ সংখ্যক ৰেহ ফেষ্টিভেলত যোগদান কৰিবৰ বাবে সুদূৰ ইটানগৰৰ পৰা পথে পথে ডিবাং ভেলীৰ সদৰ আনিনিলৈ আহিছে ৰাজ্যখনৰ উদ্যমী মুখ্য মন্ত্ৰী পেমা খাণ্ডু ৷ এই ৰাস্তাৰে গাড়ীৰে আহি উপস্থিত হোৱা এখেত প্ৰথমগৰাকী মুখ্য মন্ত্ৰী ৷ কথাটো সৰ্বত্ৰ বহুলভাৱে চৰ্চিত হৈছে ৷ কোৱা-কুই চলিছে, 'এড্‌ভেনচাৰাচ চি.এম. অফ্‌ অৰুণাচল প্ৰদেশ' ৷

শুভ অনুষ্ঠানটিত উপস্থিত সকলোকে প্ৰীতি-সম্ভাষণ জনোৱাৰ লগতে মুখ্য মন্ত্ৰীগৰাকীয়ে ইদু ৰাইজৰ বাৰ্ষিক ৰেহ উপলক্ষে আনিনিৰ ৰাইজৰ মাজত উপস্থিত থাকিব পৰাত আয়োজকৰ প্ৰতি কৃতজ্ঞতা প্ৰকাশ কৰিলে ৷ কলে যে ৰেহ হৈছে ইদু মিছিমি নৃগোষ্ঠীটোৰ আত্মপৰিচয় যি তেওঁলোকৰ এই উৎসৱৰ ঘাই হোতা পুৰোহিতসকলক সন্মানিত কৰে ৷ বেয়া ৰাস্তা আৰু বতৰ বেয়া হোৱা সত্ত্বেও ৰেহ উদ্‌যাপনত উপস্থিত থকা হেতুকে বলিউৰ ষ্টাৰ নাৱাজউদ্দিন ছিদ্দিকীলৈ বিশেষ ধন্যবাদ জনালে ৷

আন আন বক্তাসকলৰ দৰেই হিন্দী ভাষাৰে দিয়া ভাষণত মুখ্য মন্ত্ৰীয়ে আশ্বাস দিলে যে ৰয়িঙৰ পৰা আনিনিলৈ নিৰ্মাণ হৈ থকা দুই লেনযুক্ত হাইৱে অহা ৪ বছৰত সম্পূৰ্ণ হৈ উঠিব ৷ এই কাম সমাপ্ত হোৱাৰ লগে লগে জিলাখনৰ চেহেৰা সলনি হৈ যাব ৷ ভৌগোলিক অৱস্থান আৰু দুৰ্গম অৰণ্যঘন হোৱাৰ কাৰণে নিৰ্মাণ কাৰ্যত সময় অধিক লাগিছে ৷ ৰাজ্য চৰকাৰে প্ৰকল্পটো সম্পূৰ্ণ কৰাত সৰ্বোচ্চ অগ্ৰাধিকাৰ দিছে বুলি তেওঁ ৰাইজক অৱগত কৰিলে ৷ নতুন পথটোৱে প্ৰায় ৮০ কিল'মিটাৰ দূৰত্ব চমুৱাব আৰু ৰ'য়িং-আনিনি একে দিনাই আহ-যাহ কৰিব পৰা হৈ যাব ৷

পৰ্যটন হৈছে ডিবাং ভেলীৰ সৰ্বোত্তম সম্ভাৱনা ৷ মিছিমি যুৱচামক টুৰিজিম আৰু হস্পিটেলিটিৰ জ্ঞানেৰে সমৃদ্ধ হৈ আহি থকা সময়ৰ বাবে যথাযথভাৱে প্ৰস্তুত হবলৈ তেওঁ আহ্বান জনালে ৷ বাহিৰৰ পৰা অহা পৰ্যটক, বিশেষকৈ বিদেশৰ পৰ্যটকে হোটেলতকৈ স্থানীয় লোকৰ সৈতে থকাটোহে পছন্দ কৰে হেতুকে হমষ্টেৰ প্ৰতি আনিনিবাসীক বিশেষভাৱে উৎসাহিত কৰিলে ৷

মুখ্য মন্ত্ৰীয়ে আৰু কলে যে সম্ভাৱনা থাকিও অৰুণাচল পাছ পৰি ৰৈছে ৷ গতিকে উদ্যোগ গঢ়িবৰ কাৰণে বিনিয়োগকাৰীক আকৰ্ষণ কৰাটোৱেই সময়ৰ আহ্বান ৷ ৰাজ্য চৰকাৰে উদ্যোগিক বিনিয়োজন নীতি প্ৰস্তুত কৰিছে যাৰ দ্বাৰা বিনিয়োগকাৰীলৈ বিভিন্ন ধৰণৰ সা-সুবিধা আগ বঢ়োৱা হব ৷ আগন্তুক ২০ ফেব্ৰুৱাৰীৰ ৰাজ্যপ্ৰাপ্তি দিৱসত কেন্দ্ৰীয় গৃহ মন্ত্ৰী অমিত শ্বাহে সেয়া উন্মোচন কৰিব বুলি তেওঁ ঘোষণা কৰিলে ৷

জিলাখনত প্ৰস্তাৱ লোৱা জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্প সংক্ৰান্তীয় ভুল তথ্যপূৰ্ণ বা-বাতৰিক লৈ দ্বিধাগ্ৰস্ত নহবলৈ মুখ্য মন্ত্ৰীজনে ৰাইজলৈ গোহাৰি জনালে ৷ এই বিষয়ত কিবা সন্দেহ থাকিলে খোলোচা হবৰ বাবে তেওঁক নাইবা মুখ্য সচিবক যোগাযোগ কৰিব পাৰিব বুলিও পৰামৰ্শ দিলে ৷ ৰাজ্য চৰকাৰৰ অংশীদাৰ হিচাপে থাকি উন্নয়নমূলক প্ৰকল্প সফলতাৰে আৰু সুকলমে ৰূপায়ণ কৰাত সহায় কৰিবলৈ সকলোৰে প্ৰতি আহ্বান জনালে ৷

অৰুণাচল প্ৰদেশৰ মুখ্য মন্ত্ৰীগৰাকীয়ে কলে, ‘মই নিশ্চিত যে আনিনিয়ে পৰ্যটন উদ্যোগটোত নিজৰ নাম খোদিত কৰিব ইয়াৰ ঈশ্বৰপ্ৰদত্ত প্ৰাকৃতিক সৌন্দৰ্য বা বাৰেবৰণীয়া সংস্কৃতিৰ বাবে নহয়, ইয়াৰ মানুহৰ শুদ্ধ মনোভাবৰ কাৰণেহে ৷হৃদয়গ্ৰাহী আতিথেয়তাৰ বাবে আনিনিৰ ৰাইজলৈ শীৰ্ষ নেতাজনে ৰেহ মঞ্চৰ পৰা ধন্যবাদ জনালে ৷ পেণ্ডেল-ভৰ্তি উপস্থিত ৰাইজে সজােৰ তালি বজাই, হৰ্ষোল্লাসেৰে প্ৰশংসা-বাক্য স্বীকাৰ কৰিলে ৷

আনিনি সম্পৰ্কে তেওঁ স্পষ্টভাৱে কলে, অৰুণাচল প্ৰদেশৰ এই অংশটো এতিয়াও যিসকলে দেখা নাই তেওঁলোকক জনাওঁ, আনিনি সঁচাকৈয়ে খুব সুন্দৰ ঠাই ৷ আপুনি যদি টাৱাং আৰু মেন্‌-চু-খাৰ সৈতে পৰিচিত, দুয়ো ঠাইৰে আনন্দ একেলগে আপুনি আনিনিত লবহি পাৰে ৷ মানুহে টাৱাং আৰু মেন্‌-চু-খাক জানে ৷ কিন্তু মই ন দি কব পাৰোঁ যে আমি যদি টাৱাং আৰু মেন্‌-চু-খাক মিক্স কৰি দিওঁ, তেনেহলে বাই-প্ৰডাক্টটো হব আনিনি ৷ পৃথিৱীৰ ভিতৰতে এখন শীৰ্ষ পৰ্যটনস্থল হোৱাৰ কাৰণে প্ৰয়োজনীয় সকলো সম্ভাৱনা আনিনিৰ আছে ৷ মই গেৰাণ্টি দি কওঁ যে অনাগত দিনত অৰুণাচল প্ৰদেশৰ ডিবাং ভেলী মানুহে সৰ্বাধিক চাব বিচৰা পৰ্যটনথলী হৈ পৰিব ৷ আন্তঃগাঁথনিৰ ফালৰ পৰা লেখত লবলগীয়া নহয়, জেগাকণ ৰাজনৈতিকভাৱে আৰু সামাজিকভাৱেও দীৰ্ঘদিনে বঞ্চিত ৷ কিন্তু পথ যোগাযোগ স্থাপনে এই উপত্যকালৈ উন্নয়ন তথা পৰিৱৰ্তন আনিব ৷ এই কামটো খৰতকীয়া হব বুলি মই আপোনালোকক পুনৰবাৰ আশ্বাস দিলোঁ ৷ এই এলেকাটো নদী-তীৰ, সেউজীয়া পাইন অৰণ্য, বৰফাবৃত শিখৰ, বাঁহ, কিৱি ফলৰ কাৰণে জনপ্ৰিয় ৷ আনিনিলৈ পৰ্যটক হৈ আহিলে স্থানীয় কিৱিৰ সোৱাদ লবই লব ৷ আনিনিৰ চৌপাশে এক্সপ্লৰ কৰিব আৰু স্থানীয় কৃষকক সাক্ষাৎ কৰিব ৷

মুখ্য মন্ত্ৰীগৰাকীয়ে ক'লে যে ডিবাং ভেলীত অপৰ্যাপ্ত সম্পদ আছে যাক ৰাজহলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিব পাৰি ৷ উন্নয়নৰ স্বাৰ্থত বিনিয়োগকাৰীক স্বাগতম জনাবৰ বাবে ৰাজ্যখনৰ বিনিয়োগ আৰু বাণিজ্য নীতি শিথিল কৰাৰো তেওঁ পোষকতা কৰে ৷ ডিবাং প্ৰজেক্ট সম্বন্ধে তেওঁ ক'লে যে প্ৰকল্পটোত ২৮,০০০ কোটি টকা বিনিয়োগ হব ৷ ৰাইজে এই নিৰ্মাণৰ প্ৰতি পূৰ্ণ সমৰ্থন ৰখা উচিত ৷ কৰ্মসংস্থাপনহীন যুৱচামক ই নিয়োগৰ সুবিধা উলিয়াই দিব ৷ জিলাখনৰ উন্নয়নত সহায় কৰিব ৷

বৰ্তমান তিনিজন চিকিৎসকেৰে চলি থকা আনিনিৰ জিলা হাস্পতালখনত অধিকসংখ্যক চিকিৎসক নিয়োগ কৰাৰো তেওঁ অংগীকাৰ কৰিলে ৷ স্থানীয় বিধায়ক মপি মিহুয়ে দাখিল কৰা স্মাৰক-পত্ৰখনৰ প্ৰত্যুত্তৰত মুখ্য মন্ত্ৰীগৰাকীয়ে আচ্‌হিছৰ পৰা বিয়ানলিলৈ চি.আৰ.এফ. বা এন.ই.এছ.আই.ডি.ৰ অন্তৰ্গত পথ নিৰ্মাণৰ আশ্বাস দিলে আৰু মুখ্য সচিবক বিষয়টো অনুধাৱন কৰিবলৈ ক'লে ৷ আনিনিত নতুনকৈ এটা আৱৰ্ত ভৱন নিৰ্মাণৰ অনুৰোধ সংক্ৰান্তত আগন্তুক ৰাজ্যিক বাজেটত প্ৰস্তাৱটো অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হব বুলি সভাস্থলীত আশ্বাস দিলে ৷
দেশৰ শীৰ্ষ আৰক্ষী থানাৰ তালিকাত পঞ্চম স্থান লাভ কৰাৰ বাবে মুখ্য মন্ত্ৰীয়ে ডিবাং ভেলী জিলা আৰক্ষীক অভিনন্দন জনোৱাৰ উপৰি স্বীকৃতিৰ উপহাৰস্বৰূপে ৩ লাখ টকা আৰক্ষী বিভাগটোলৈ আগ বঢ়োৱাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দি ভাষণ সামৰিলে ৷ (ক্ৰমশঃ)

No comments:

Post a Comment