২.৬ বনৰীয়া হাতীৰ বিভীষিকাৰ মাজেৰে কেম্প পালোঁহি

বৰ থিয় গৰা এটা উঠিবলগীয়া হ’ল পদযাত্ৰাটোৰ আৰম্ভণিতেই ৷ অথনি যিমান নামিছিলোঁ, সেইটো ঢালতকৈও এইটো ঢালৰ উচ্চতা বেছি বুলি সহজেই পতিয়ন গৈছোঁ ৷ বেত আৰু ওখ গছ কিছুমানৰ ফাঁকে ফাঁকে সৰ্পিল ট্ৰেকেৰে একেৰাহে অগ্ৰসৰ কৰোৱাই আমাৰ পথ প্ৰদৰ্শকদ্বয় ক্ৰমে গোৱানিনল’ আৰু ৰাজুৱে ধূনা গছ এজোপাৰ ওচৰ পোৱালে ৷ ওপৰলৈ এবাৰ খুব মনোযোগেৰে লক্ষ্য কৰি ডক্টৰ গগৈ ছাৰে লগত থকা ফিটাৰে গা-গছৰ জোখ ল’ব ধৰিলে ৷ ধূনাগুটি কিছুমান সিঁচৰতি হৈ পৰি আছিল ৷ লগে লগে বুটলি ছাৰক কেইটামান দিয়াৰ লগতে কেইটামান নিজৰ কাৰ্গ’ৰ পকেটতো ভৰাই লৈছোঁ ৷ বাটে বাটে চোবাই যাব লাগিব ৷ ধূনাগুটি খাই পাছত পানী খালে মিঠা মিঠা লাগে ৷ ছাৰে তথ্যবোৰ নোটবুকত টুকি আছে ৷

ধূনাজোপাৰ কাষতে আন গছ এজোপাৰ ওপৰত সাজি থোৱা অৱস্থাত এখন চাং ৷ গুটি খাবলৈ অহা পহু মাৰিবলৈ বেতকটীয়া চিকাৰীহঁত তাতে উঠি লয় আৰু খাপ পাতি ৰয় ৷ ‘আজিকালি পহুকেইটা বৰ সিয়ান হৈ গৈছে ৷’ ৰাজুৱে কথা প্ৰসংগত সজোৰে প্ৰকাশ কৰিলে ৷ সিহঁতৰ চিকাৰৰ মজাদাৰ খণ্ড-কাহিনী শুনি শুনি উঠি গৈ থাকিলোঁ ৷

কিছু সময়ৰ অন্তত লুংলুঙীয়া বাটটো মুকলি জংঘলী ৰাস্তা এটাত মিলিল ৷ ধাৰণা হ’ল যে এইটো আমি অথনি গাড়ীৰ পৰা নমাৰ পাছত খোজ লৈ আহি থকা ৰাস্তাটোৰেই অৱশিষ্ট হ’ব ৷ তেতিয়া আমি এঠাইৰ পৰা ফালৰি কাটি তলত থকা কেম্পলৈ নামি দিছিলোঁ ৷ সেই ৰাস্তাটোৱেই পাক মাৰি এইখিনিত ওলাইছেহি নিশ্চয় ৷ একালৰ কুন্দা টনা ৰাস্তা ৷ এতিয়া ট্ৰাকৰ চলাচল নাই ৷ ৰাস্তাৰ ওপৰত গছ-বন গজি গৈছে ৷ ঠায়ে ঠায়ে বৰষুণে খহাই নিছে ৷ বেত কঢ়িওৱা বলেৰ’ পিক্‌-আপ্‌ এই অংশলৈ নাহে ৷ মন কৰিলোঁ যে লাহে লাহে বেত গছবোৰো অন্তৰ্ধান হ’ল ৷

অলপ দূৰ গৈ থকাৰ পাছত ৰাস্তাটো বাদ দি গাইডে বাঁওহাতে সুমুৱাই নিলে আমাক ৷ আকৌ লুংলুঙীয়া আৰম্ভ ৷ উঠা-নমা, খলা-বমা ৷ অলপ আগতে আৰোহণ কৰা পাহাৰটোৰ বিপৰীত ঢাল এইটো ৷ হাতীৰ খোজ, হাতীয়ে মহতিয়াই থোৱা গছ-গছনি বাটে বাটে পৰিলক্ষিত হৈছে ৷

আমাৰ খোজবোৰ আগতকৈ অধিক সাৱধানী হৈ পৰিল ৷ আগে-পাছে বন্দুকধাৰী ৷ মাজত গগৈ ছাৰ আৰু মই ৷ কেউপিনে সজাগ দৃষ্টি ৷ উশাহত কিবা বেলেগ গোন্ধ পোৱা যায় নেকি ? তাৰো খেয়াল ৰখা হৈছে ৷ অৰণ্যত পিট্‌পিটাই ফুৰোঁতে প্ৰতি মুহূৰ্ততেই সজাগ হৈ থকাটো নিয়মৰ কথা ৷ অন্যথা অনাকাংক্ষিত কিবা ঘটিব লাগিলে থৰ-কাছুটি এৰিব লাগিব ৷

দ ঠাই এটুকুৰা তৰা গছেৰে ভৰি আছে ৷ কাষে কাষে পাৰ হৈ থাকোঁতেই ৰাজুৱে ক’লে, ‘ঘূৰি যাওঁতে পাত কিছুমান সংগ্ৰহ কৰি নিব লাগিব ৷ ভাত খাওঁতে প্ৰয়োজন ৷ কেম্পত পাত কম আছে ৷ তাতে আমাৰ আজি ৩জন আলহীও আছে ৷’ ৰাজুৰ চিন্তাটো ভাল লাগিল ৷

২ মান বাজে ৷ হঠাতে কি হ’লজানো ! দলটোৰ সন্মুখত থকা ৰাজু আৰু খেংগা মুহূৰ্ততে সষ্টম হৈ পৰিল ৷ সিহঁতৰ শৰীৰৰ ভাষালৈ চাই বুজি উঠিলোঁ যে কিবা এটা ওলাইছে ৷ পাছলৈ চাই ফুচ্‌ফুচাই ক’লে, ‘হাতী, হাতী ৷’ হঠাতে এনেকৈ শুনা পাই এনে লাগিল যেন গাৰ কাষতে বনৰীয়া হাতী উপস্থিত ! ৰাজুৱে সিটো ঢাললৈ আঙুলিয়াই দেখুৱাইছে ৷ দেখা পাইছোঁ, তলৰ পৰা উঠি যাব ধৰিছে প্ৰকাণ্ড বনৰীয়া হাতী এটা ৷ আমি কেউটাই এইফালে শাৰী পাতি ৰৈ ল’লোঁ ৷ স্পষ্টকৈ দেখা পাই আছোঁ ৷ কেতিয়াও নেদেখা দৃশ্য ৷ এঢলীয়াৰে হাতীটো উঠি গৈ আছে ৷ ৰাজু আৰু গোৱানিনল’ই তাক জোকাবলৈ চেষ্টা কৰি শব্দ কিছুমান কৰিব ধৰিলে ৷ গজেন্দ্ৰই ঠাইতে ৰৈ আমাৰ পিনে চালে ৷ মোৰ আকৌ, লগত পোৱালি এটা থকাযেনো লাগিল ৷ এনেয়ে হ'লে হাতী শান্তিপ্ৰিয় জীৱ ৷ পোৱালি থাকিলে খঙাল হৈ উঠিব পাৰে ৷ ‘কিয় জোকাইছ’ বুলি খেংগাই ইহঁতক ধমক লগালে ৷ কেনি যায় চুপ-চাপ চাই থাকিবলৈ ক’লে ৷ ততাতৈয়াকৈ সেইফালে পোনাই মই কেমেৰাত ব্যস্ত হৈ পৰিলোঁ ৷

ইহঁত দুটা পিছে মনে মনে নাথাকিল ৷ হাত-চাপৰি বজাই, অ’ত-ত’ত গছে-পাতে কোবাই, হেই হেই কৰি হাতীটোক হুৰাব ধৰিলে ৷ ‘গুলী ফুটাই দিওঁ নেকি’ বুলিও কোৱা শুনিলোঁ ৷ অলপ পৰ ৰৈ দিয়া হাতীটো এতিয়া এঢলীয়াৰে আকৌ উঠি গৈ আছে ৷ মানুহেই ইমান বেগেতে উঠিব নোৱাৰিব কিজানি ৷ সেইহেন থিয় গৰাটো ইমান প্ৰকাণ্ড শৰীৰটোৰে কেনেকৈনো ঘপাঘপ উঠিল, নিজ চকুৰে দেখি তবধ মানিলোঁ ৷ আমি লক্ষ্য কৰি থাকোঁতেই জংঘলৰ মাজত লুকাই পৰিলগৈ ৷ অভয়াৰণ্যত, চাহবাগিচাৰ ভিতৰত, হাইৱে’ত, গাঁৱৰ মাজত সোমোৱা বনৰীয়া হাতী এটা-দুটা নহয়, জাক পৰ্যন্ত দেখিছোঁ ৷ কিন্তু এনেকৈ সম্পূৰ্ণ প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত গজেন্দ্ৰৰ মুক্ত বিচৰণ পূৰ্বতে কাহানিও দেখা নাছিলোঁ ৷ মনে মনে ভয় লাগিল যদিও বিৰল দৃশ্য কিছুমান উপভোগ (!)ৰ সৌভাগ্য লভিলোঁ ৷

হাতীটো নেদেখা হ'লত সংশয় মনত লৈ আগ বাঢ়িলোঁ ৷ আকৌ এয়া কি দেখিছোঁ ? আগতচোন খোজেই খোজ ৷ পিছল খোৱা খোজ, খোজভৰ্তি পানীৰ ডোঙা, বিষ্ঠা ৷ এইবোৰ দেখা পাই দাঁতি-কাষৰতে হাতী মনে মনে ৰৈ আছেহি যেন ভাব এটাই ক্ৰিয়া কৰিব ধৰিলে আৰু আগতকৈ অধিক ভীতিৰো সঞ্চাৰ কৰিলে ৷ হ’লেও অৰণ্যৰ শান্তি বিঘ্নিত নকৰি সন্তৰ্পণে আমি গৈ থাকিলোঁ ৷

এঠাইত পুনৰ বিপদে লম্ভিলে ৷ ৰাস্তা হেৰাই থাকিল ! ডাঠ হাবি ফালি আগুৱাই নিছিল যদিও অলপ পাছতে আমি সন্ধানত অহা পুং সেইফালে নহয় বুলিহে প্ৰতিপন্ন হ’ল ৷ ঘূৰি আহিলোঁ ৷ এইবাৰ অইন এফালে নিলে ৷ সিফালেও নহয় ৷ পৰুৱাই পালে নেকি ? ভাগ্য ভাল, তাৰ পাছত বাঁওদিশেৰে ধাৱমান হৈ গৈ গৈ মুকলি আকাশৰ তলত ওলালোঁহি ৷

কেউফালে ওখ ঘাঁহনি ৷ ঘাঁহবোৰ শুকাই ৰঙচুৱা হৈ পৰিছে ৷ নলা এটাৰে পানী বৈ আছে ৷ মাজত মুকলি অঞ্চল এটা ৷ তালৈকে আগ বঢ়াই নিয়া হৈছে আমাক ৷ বোকাময় বাট ৷ বিভিন্ন জন্তু-জানোৱাৰৰ খোজ, কেঁকোৰা গাঁত ইত্যাদি পৰিলক্ষিত হৈছে ৷ কিবা লুকাই থাকিলেও ক'ব নোৱাৰি ৷ দুপিয়াই, জঁপিয়াই কোনো ৰকম আহি পালোঁ ৷ এয়াই পুং ৷ আহল-বহল, জলাশয়সদৃশ জেগা এটুকুৰা ৷ আগতকৈ বাম হৈ পৰিল বুলি খেংগাই পুৰণা অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত ক’লে ৷ পানী এতিয়া তেনেকৈ নাই ৷ এলেকাটো বোকাময় হৈ আছে ৷ বাৰিষা পুখুৰী হৈ পৰিব ৷ অলপ আগতে দেখা নলাটোৰ পানীভাগ ইয়াৰ পৰাই ওলাই বৈ গৈছে ৷ ম্যানমাৰৰ অন্তৰ্ৱৰ্তী লে'ক অফ্‌ ন' ৰিটাৰ্ণ নামে প্ৰসিদ্ধ নংয়্যাং হ্ৰদটোত দেখা, খোজ দিলে সোমাই যোৱা ভেৰ বা লেপ্‌লেপীয়া বোকাৰ অনুৰূপ যেন লাগিল এই পুঙৰ বোকাবোৰো ৷

চলতি শব্দত পুং বোলা এইখিনিক ৰেংমা দোৱানত Hikhangphend বোলে ৷ Beng Pukhuri বুলিও কয় ৷ খেংগাই ক'লে ৷ লক্ষ্যস্থান পাই চৌদিশে দৃষ্টি সম্প্ৰসাৰিত কৰি ভালকৈ চাই লোৱাৰ পাছতে বহিলোঁ এখন্তেক ৷ দূৰত সেউজীয়া ৰেংমা পাহাৰে দেখা দি আছে ৷ জলাশয়টোৰ সিপাৰে ডাঙৰ ডাঙৰ গছ কিছুমান ৷ খেংগাহঁতে আগতে তাতে চাং পাতি পুঙত পানী খাবলৈ অহা জন্তু গুলীয়াই মাৰিছিল ৷ সেই অভিজ্ঞতাপূৰ্ণ কাহিনী শুনিলোঁ ৷ হাতত বন্দুক, খুকুৰি লৈ কেইখনমান ফটোও তোলা হ’ল পুঙৰ কাষত ৰৈ ৷ গগৈ ছাৰে উচ্চতা জুখিলে ৷ সমুদ্ৰপৃষ্ঠৰ পৰা ৮৬৬ মিটাৰ পোৱা গ'ল ৷

মাজতে কি মন গ’ল জানো, খেংগাই ওচৰতে থকা শুকান ঘাঁহ কিছুমানত জুই লগাই দিলে ৷ ফৰ্‌ফৰ্‌ শব্দ তুলি জ্বলিব আৰম্ভ কৰিলে ৷ অগ্নিৰ প্ৰকোপ ক্ৰমাৎ বাঢ়ি গ'ল আৰু ক্ষন্তেকতে এছোৱা পুৰি ভষ্ম হৈ থাকিল ৷ কুকুহাও উৰিল ৷ বনজুইৰ দৰে যাতে বিয়পি নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰলৈ গুচি যাব নোৱাৰে তাৰ প্ৰতি সজাগ থাকি সোনকালেই চবেই লাগি-ভাগি জুই নুমুৱাই পেলালোঁ ৷

৩ বাজি ১০ মিনিট গৈছে ৷ পুঙৰ পৰা উভতিবৰ হ’ল ৷ কথা পাতি পাতি আহি আছোঁ ৷ হঠাতে এঠাইত গৰাৰ তলত মৰ্‌মৰণি শুনা পালোঁ ৷ 'হাতীয়ে বাঁহগছ ভাঙিছে ৷ অথনিৰ হাতীটোৱেই ঘূৰি পকি এইখিনি পালেহি ৷' গোৱানিনল’ই এইদৰে মন্তব্য কৰিলে ৷ আৱাজবোৰলৈ চাই লগত আৰু থাকিব পাৰে বুলিও ক’লে ৷ ইহঁত জংঘলত অহা-যোৱা কৰি থকা, গতি-গোত্ৰ জনা মানুহ ৷ আমি হ’লোঁ এদিনীয়া ৷

আকৌ হাতী ! শুনিয়েই পেটত হাত-ভৰি লুকাবৰ উপক্ৰম কৰিলে ৷ এতিয়া এইখিনি পাৰ হওঁ কিদৰে ? বন্দুকধাৰী ৰাজু আৰু গোৱানিনল’ আগে আগে আছিল ৷ সিহঁত দুটা পাৰ হৈ গ’ল ৷ সিহঁতৰ পৰা কেইমিটাৰমান নিলগত গগৈ ছাৰ আৰু মই ৷ আমাৰ পাছত খেংগা ৷ খেংগাৰ লগতো বন্দুক আছে ৷ চাওঁতে চাওঁতে মৰ্‌মৰণি বাঢ়ি আহিল ৷ এইফালে আমাৰো দৌৰা-দৌৰি লাগি গ’ল ৷ বন্দুক হাতত লৈয়ে কুঁজা হৈ খেংগাই দৌৰিব আৰম্ভ কৰি দিলে ৷ আমিও দৌৰিছোঁ যদিও পাছ পৰি গ’লোঁ ৷ মই সবাতোকৈ পাছত ৷ হাতীয়ে খেদিলে কি কৰিব লাগে নাজানো ৷ তথাপি সাহস কিছু গোটাই মাজে মাজে পাছলৈ মন কৰি দৌৰি আছোঁ যাতে সোনকালে এক নিৰাপদ দূৰত্বত উপস্থিত হওঁ ৷ হাতী ওলাই আহে নেকি তাকো চোৱাৰ হেঁপাহ !

বিপদসীমাৰ বাহিৰ পালোঁহি যদিও কোনো ৰৈ থকা নাই ৷ হাতীৰ সৈতে দূৰত্বটো যিমান পাৰি বঢ়াই দিয়া উচিত ৷ আৰু ক'ৰবাত মনে মনে ৰৈ আছে নেকি ? চৌপাশলৈ চোকা নজৰ ৰাখি গৈ আছোঁ ৷ গগৈ ছাৰে খেংগাৰ কথা কৈ ৰগৰ কৰিলে, ‘খেংগাদাই হাতত বন্দুকটো থাকিও আমাক সুৰক্ষা দিব কি, নিজেহে তৰা-নৰা ছিঙি পলালে ৷’ আমি অস্ত্ৰবিহীন অহিংস দুটাই পাছ পৰি গৈও ধৈৰ্য, সাহস আৰু নিৰৱতা অৱলম্বনেৰে বিভীষিকাৰ মাজৰ পৰা ওলাই আহিব পাৰিলোঁ যেনিবা ৷

না বনৰক্ষী না বনকৰ্মী ৷ বনৰীয়া হাতীৰ পৰা বাচিবলৈ কি কৰিব লাগে নাজানো ৷ প্ৰশিক্ষণো নাই ৷ ইফালে হাতী হৈছে মগজুধাৰী বুধিয়ক প্ৰাণী ৷ বৃহৎ দেহটোৰেও ঘণ্টাত ৩৫-৪০ কিল’মিটাৰ বেগেৰে যাব পাৰে বুলি পঢ়িবলৈ পাইছিলোঁ ৷ কালৈকো নোচোৱাকৈ গগৈ ছাৰে প্ৰশ্ন কৰিছে, ‘হাতীয়ে পাছে পাছে খেদি আহিলে কি কৰিব লাগে ?’ উত্তৰ কোনেও দিয়া নাই ৷ ‘এঢলীয়াৰে নামি দিম বুলি মনে মনে ভাবি থৈছিলোঁ মই ৷’ মই এইদৰে ক’লোঁ ৷ শুদ্ধ-অশুদ্ধ নাজানো ৷ আকৌ অন্য ধৰণেও ভাবিছোঁ যে হাতীৰ কাৰণে আমি একো অসুবিধাৰ সৃষ্টি নাই কৰা ৷ আঘাত নাই কৰা ৷ খং উঠাৰ ইংগিতো নাই পোৱা ৷ এনেস্থলত খেদি আহিবজানো ? সিও এটা কথা ৷ পিছে এনে প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰিবলৈ যোৱাতকৈ নিজে নিজৰ অৱস্থান সুৰক্ষিত কৰাটোহে উত্তম ৷

তৰা পাত ভৰি থকা সেমেকা জেগাডোখৰ পালোঁহি ৷ খেংগা আৰু গোৱানিনল’ই পাত কাটিব ধৰিলে ৷ ৰাজুৱে বন্দুক লৈ পহৰা দি থাকিল ৷ বহল ৰাস্তাৰ পৰা কেম্পৰফালে অহা লুংলুঙীয়াটো পাওঁতে ৰাজু আৰু গোৱানিনল’ই বাটটো বুজাই দি আমাৰ লগ এৰিব খুজিলে ৷ সিহঁতে কেটেলা পহু চিকাৰ কৰিব ৷ বাটত হেনো দেখা পাই আহিছে ৷ সময়টোও চিকাৰৰ অনুকূল ৷ ৰাস্তা চিনি নাপাওঁ বুলি কৈ গোৱানিনল'ক কেম্পৰ ওচৰৰ নিৰাপদ দূৰত্বলৈকে লগত লৈ আহিলোঁ ৷ ৰাজু তাতে অকলে অকলে বহি থাকিল ৷ গোৱানিনল'ই ওপৰৰ পৰা চিঞৰ মাৰি মতাত কেম্পৰ পৰা হাতত বন্দুক লৈ প্ৰেম দৌৰি আহিল ৷ খৰখেদাকৈ সিহঁত চিকাৰলৈ গুচি গ'ল ৷ খেংগা, গগৈ ছাৰ আৰু মই অৱশিষ্ট দূৰত্বকণ অতিক্ৰমৰ বাবে লুংলুঙীয়াত সোমাই পৰিলোঁ ৷

শিৱিৰ পাওঁহিমানে ৪.৩০ বাজিল ৷ পৰম্পৰা অনুসাৰে হাতী হৈছে শুভৰ প্ৰতীক ৷ কেম্পত ভাত-পানীৰ দিহাত ব্যস্ত থকা জিতেন, ৰাজ, চিয়নহঁতে যেতিয়া শুনিলে যে আমি যাওঁতেও বনৰীয়া হাতী পালোঁ, আহোঁতেও পালোঁ, তেতিয়া জিতেনে কৈ উঠিল, ‘আপোনালোকে এদিন আহিয়ে ভাল অভিজ্ঞতা লভিলে ৷’ যাত্ৰাটো সফল হোৱাত আটাইৰে মুখত হাঁহি বিৰিঙিল ৷

২.৫ শিৱিৰত এখন্তেক ৰৈ ওলালোঁ পুং চাবলৈ

জংঘলী শিৱিৰটোৰ তিনিটা ফাল উন্মুক্ত ৷ এফালে বেতৰ পাত কিছুমান গুজি বেৰৰ দৰে কৰি ৰখা হৈছে ৷ তলত পলিথিনৰ শ্বিট ৷ তাৰ ওপৰতে ঢলা-বিচনা ৷ তাতে বেগ, কম্বল, কাপোৰ-কানি ইত্যাদি দ’ম খাই পৰি আছে ৷ সেমেকা, নিৰ্জন ঠাই ৷ শীতৰ মাত্ৰা খেনাৰিতকৈ অধিক ৷ চৌপাশে ওখ গছ, আৰু বেতনি ৷ পাছফালে নলা ৷ এটা ব্যতিক্ৰমী পৰিৱেশ ৷

ওপৰৰ পৰা নামি থাকোঁতেই অ’ত-ত’ত বেত কাটি থকা ডেকা কেইজনমানক দেখা পাইছিলোঁ ৷ আটায়ে খেংগাৰ চিনা-জনা ৷ সিহঁতৰে কেম্প এইটো ৷ মুঠতে ৬জন থাকে ৷ ইয়াত বেত কটা কাম শেষ হৈ গ’ল ৷ কাইলৈ কেম্পটো এৰি দিব ৷ আমাৰে কিনো সৌভাগ্য যে শেষ ৰজনীৰ অতিথি হ’বহি পাৰিলোঁ ৷ এদিন পলম কৰা হ’লেই আশা, ইচ্ছা চব চেঁচাপানী হ’লহেঁতেন ৷

চালিখনৰ কাষত উপস্থিত হোৱাৰ পাছতে সোধ-পোছ নাই, ৰাক্‌ছেক্‌ নমাই লাং খাই পৰি দিলোঁ ঢলা-বিছনাত ৷ কঠিন মাটিৰ ওপৰত কেৱল প্লাষ্টিক এখন ৷ তাৰ ওপৰতে কেইমিনিটমানৰ বাবে জিৰণি ৷ দীঘল দীঘল উশাহ টানিছোঁ, এৰিছোঁ ৷ ওপৰলৈ চাই চাই ভাবিছোঁ, আজি আমাৰ এয়াই আশ্ৰয়থলী, এই বিচিত্ৰ তামীঘৰা ৷ অ’ত-ত’ত কিবা-কিবি ওলমাই ৰাখিছে ৷ সকলো অস্থায়ী ৷ চিজিল বুলিবলৈও একো নাই ৷

অলপ পাছতে বেতকটীয়াকেইজন আহি ওলাল ৷ গোৱানিনল’ নন্দু, প্ৰেম চুব্বা, জিতেন বড়ো, ৰাজু তাঁতী, ৰাজ ভগত, চিয়ন মুন্দা ৷ দেখাতেই পৰিশ্ৰমী ৷ প্ৰত্যেকেই দা আৰু বন্দুক সমানে চলাব জানে ৷ চিনাকি হোৱাৰ লগতে গৰম লালচাহত চুমুক দি থাকি আলোচনা আৰম্ভ হ’ল ধূনা গছৰ সম্বন্ধে ৷ গগৈ ছাৰৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰত কোনফালে কোনখিনিত গছ দেখা পাইছে মনত পেলাই পেলাই আঙুলিয়াই আঙুলিয়াই কৈ গ’ল প্ৰেম চুব্বাই ৷ সহযোগ কৰিলে বাকী সকলোৱে ৷ কষ্ট কৰি আহি ধূনা গছ পাম ৷ সম্ভাৱনাটোৱে আমালৈ প্ৰচুৰ সুখ কঢ়িয়াই আনিলে ৷

আচৰিত হ’লোঁ যে ঘন অৰণ্যৰ মাজত হ’লেও ঠাইবোৰৰ স্থানীয় লোকে দি লোৱা নাম একোটা আছে ৷ এইখিনিক Rongkubeng বুলি কোৱা হয় ৷ শিলনিজানৰ পৰা ইয়ালৈ দূৰত্ব প্ৰায় ৫০ কিল’মিটাৰ হৈ যাব ৷ তাৰ মানে খেংগাৰ ঘৰৰ পৰা আমি প্ৰায় ১৮ কিল’মিটাৰ আগ বাঢ়ি আহিলোঁ ৷ গগৈ ছাৰৰ যন্ত্ৰই জনাই দিলে যে সমুদ্ৰপৃষ্ঠৰ পৰা এই ৰংকুবেঙৰ উচ্চতা ৯২৮ মিটাৰ ৷

বেতকটীয়াসকলক সোধা হ’ল, ‘এই হাবিত ইমানদিনে থাকি কি কি জন্তুৰ মুখামুখি হৈছে বা দেখা পাইছে তেওঁলোকে ?’ উত্তৰ আহিল- ‘বাঘ, ঘোং, ভালুক, পহু, জহামাল, কেটেলা, বন-কুকুৰা, হাতী আদি আছে ৷’ লগতে উৎসাহেৰে ক’লে, ‘ইয়াত থাকিলে ঘৰতকৈও বেছি মাংস খোৱা হয় ৷ বেত কটা, চিকাৰ কৰা আৰু খোৱা ৷ এইকেইটাই কাম ৷ এদিন চিকাৰ কৰিলে ডেইলী মাংস খাবলৈ পোৱা যায় ৷ প্ৰত্যেক সাঁজতে মাংস ৷ খাই খাই আমুৱাই গৈছে ৷’ জুইৰ ওপৰত শুকুৱাই থোৱাকেইটা কি প্ৰাণী বুলি সোধাত কেটেলা বুলি ক’লে ৷ মানে কেটেলা পহু ৷ অনেক আছে হাবিখনত ৷ বাঘ দেখা নাই ৷ কিন্তু খোজৰ চিন পোৱা গৈছে ৷ গতিকে বন্দুক ইয়াত চিৰসংগী ৷ বেত কাটি থাকোঁতেও বন্দুক লগত থাকে ৷

এইবাৰ জানিব বিচৰা হ’ল, ওচৰতে চাবলৈ যাব পৰা অন্য এনে কি আছে, য’লৈ এতিয়াই যাব পাৰি আৰু আন্ধাৰ হোৱাৰ আগতে ঘূৰি আহিব পাৰি ? উত্তৰত ক’লে যে পুং বুলি এটুকুৰা ঠাই আছে ৷ জংঘলী ৰাস্তাৰে ইয়াৰ পৰা ৫ কিল’মিটাৰমান হ’ব ৷ পুং হ’ল জীৱ-জন্তুৱে পানী খাবলৈ অহা ঠাই ৷ চিকাৰৰো ঠাই ৷ খেংগা আগতে গৈছে ৷

১.৩০ বাজিবৰ হৈছেহি ৷ সৰ্বসন্মতিক্ৰমে সিদ্ধান্ত হ’ল যে আমি এতিয়াই পুং চাবলৈ যাম ৷ বাটত ধূনা গছো চাম ৷ খৰধৰকৈ প্ৰস্তুত হৈ গ’লোঁ ৷ খেংগা, গগৈ ছাৰ, গোৱানিনল’, ৰাজু আৰু মই ৷ ৫জনীয়া দলটোত তিনিটা বন্দুক, দা-খুকুৰি আৰু লাঠী ৷ গগৈ ছাৰৰ পিঠিত সা-সৰঞ্জামৰ বেগ ৷ মোৰ ডিঙিত কেমেৰা ৷ বেতনিৰ মাজে মাজে আকৌ আমাৰ খোজ আৰম্ভ হ’ল, আগৰ ভাগৰ পাহৰি ৷

২.৪ বেতকটীয়াৰ কেম্প পালোঁহি

লাহে লাহে আৰু হালি-জালি চলি থকা গাড়ীখনৰ ভিতৰত কথা পাতি পাতি গৈ আছিলোঁ ৷ আমি ডিফুৰ পৰা ধূনা গছৰ সন্ধানত অহা বুলি গম পাই গাড়ীচালক বাবু টেৰণ ভীষণ উৎসুক হৈ পৰিল ৷ বিভিন্ন কথা সোধাৰ পাছত অলপ আগত ৰাস্তাৰ দাঁতিতে ধূনা গছ এজোপা আছে বুলি জনালে ৷ আহোঁতে-যাওঁতে প্ৰতিবাৰেই দেখা পাই থকা গছ ৷ বনাঞ্চলৰ অভ্যন্তৰত ধূনা গছ ক’ত ক’ত আছে তাৰ সম্ভেদ তাত থকা বেতকটীয়াবোৰে নিৰ্ভুলভাৱে দিব পাৰিব বুলি তেওঁ সজোৰেই জনালে ৷ কাৰণ, জংঘলত সিহঁতেহে বেছিকৈ পিট্‌পিটাই ফুৰে ৷ আশাৰ এক ৰেঙণিয়ে তৎমুহূৰ্ততে গগৈ ছাৰৰ চকু-মুখ উজলাই পেলালে ৷

নে’টৱৰ্ক পইণ্ট এৰি এইদৰে ২০ মিনিটমান যাত্ৰা কৰা হৈছে ৷ ৰাস্তাৰ বাঁওহাতে গৰাৰ ওপৰত থকা ধূনাজোপা ক্ৰমান্বয়ে চাপি আহিল ৷ কাষ পাওঁতেই টেৰণে ব্ৰে’ক মাৰিলে ৷ এইখিনিৰ পৰা ৰাস্তাটো সামান্য ওপৰলৈ উঠিছে ৷ আমাৰ গাড়ীখন ৰৈ যোৱা দেখি পাছৰ দুখনো আপোনা-আপুনি ৰৈ গ’ল ৷ চালক আৰু গগৈ ছাৰৰ লগতে চাপি গ’লোঁ ময়ো ৷ খেংগা আৰু পাছফালৰ চালককেইজনো আহিল আমাৰ ওচৰলৈ ৷ গছজোপাৰ নিৰীক্ষণ চলিব ধৰিলে ৷ সদায় আগেদিয়েই পাৰ হৈ যোৱা-অহা ৷ এই গছজোপাযে বিশেষ মনোযোগৰ কাৰণ হৈ উঠিব পাৰে গাড়ীচালকসকলে ভাবিব নোৱাৰা কথা ৷ সেয়ে কৌতূহল আটাইৰে বাঢ়িল আৰু গগৈ ছাৰৰ সোঁৱে-বাঁৱে থিয় দিলেহি ৷ গা-গছত আগতে কোনোবাই মৰা ঘাপ কিছুমান দেখা গৈছে যদিও ক্ষৰণ সিমান হোৱা নাই ৷ ছাৰে নখেৰে চিকুটি, ছুৰীৰে ঘুঁকুটিয়ায়ো চালে ৷ ‘বেছিকৈ খুন ওলোৱা গছ লাগিলে জংঘলৰ ভিতৰতহে পাব ছাৰ ৷’ এজনে প্ৰচণ্ড আত্মবিশ্বাসেৰে মন্তব্য কৰিলে ৷ হেঁপাহত গগৈ ছাৰৰ মুখত হাঁহি বিৰিঙি উঠিল ৷

দুপৰীয়া ১২ বাজোঁ বাজোঁ ৷ হঠাতে ৰাস্তাটো দুভাগত বিভক্ত হ’ল ৷ এতিয়া কোনফালে পিছে ? গাড়ীখন সোঁহাতে সোমাল ৷ সিহঁতৰ কেম্প সেইফালে আছে ৷ এনেতে পাছফালৰ পৰা মৰা বিকট হৰ্নৰ আৱাজ শুনা পাই চালকে ব্ৰে’ক ধৰিলে ৷  খেংগা নামি আহিছে ৷ আমি যাব লাগিব বাঁওফালে ৷ ফলাফল, ছাৰ আৰু মই নামিব লাগিল ৷ গাড়ী ইমানতে বিদায় ৷

ঠিকেই আছে ৷ আপত্তিৰ প্ৰশ্ন নাই ৷ বৰং ভালহে লাগিছে ৷ এইখিনিৰ পৰা খোজ কাঢ়িবলৈ পাম ৷ পিঠিত ৰাক্‌ছেক্‌ লৈ সাজু হ’লোঁ ৷ কেম্প আগত আছে বোলে ৷ কিমান দূৰ নাজানো ৷ পদযাত্ৰা আৰম্ভ কৰাৰ আগতে খেংগাই গাড়ীচালকহঁতৰ সৈতে কথা পাতিলে ৷ কাইলৈ কিমান সময়ত ক’ত সিহঁতৰ সাক্ষাৎ পোৱা যাব এৰা-এৰি হোৱাৰ পূৰ্বেই জানি-বুজি নল’লে ইয়াত কোনো প্ৰকাৰেই সংযোগ পাবলৈ নাই ৷ খোজ কাঢ়িব লাগিব খেনাৰিলৈকে ৷ সিফালৰ পৰা উত্তৰত কি ক’লে, কি বুজিলে সেয়া খেংগাইহে জানে ৷ আমি নিজবাটে ৰাওনা হ'বলৈ সাজু হ’লোঁ ৷

একালত জংঘলৰ পৰা কাঠ টানিবলৈ উলিওৱা ৰাস্তা ৷ ৬ চিলিণ্ডাৰযুক্ত শক্তিমান ট্ৰাক চলিছিল ৷ এতিয়া নচলে ৷ ঠায়ে ঠায়ে সেমেকা ৷ বোকা ফালি অগ্ৰসৰ হৈছোঁ ৷ দীঘল কাক-বাঁহ এডাল পৰি থকা দেখা পাই খেংগাই লগত থকা খুকুৰিৰে সমানে দুছোৱা কৰিলে ৷ এটুকুৰা নিজে আৰু আন টুকুৰা গগৈ ছাৰে কান্ধত তুলি লৈছে ৷ ভাত-দাইল ৰান্ধিবলৈ, পানী ভৰাবলৈ ভাল হ’ব, যিহেতু পাবটোহঁত ডাঙৰ আৰু ফোঁপোলা ৷ চুঙাত ৰন্ধা আহাৰৰ সোৱাদেই বেলেগ ৷ তেনে অভিজ্ঞতা পুনঃ পুনঃ ল’বলৈ মনটো লক্‌লকাই থাকে ৷ দেখিছোঁ এইফালে বাঁহগছৰ অভাৱ নাই ৷ ইফালে আমিও, চাউল-দাইল লগত আনিছোঁ যদিও বাচন-বৰ্তন অনা নাই ৷ গতিকে চুঙাতেই কামটো হ’ব লাগিব ৷

আচৰিত নহৈ নোৱাৰিলোঁ যে হাবিতলীয়া সৰ্পিল ৰাস্তাটোৰে উঠি-নামি ২০ মিনিটমান গৈ থকাৰ পাছত হঠাতে বাঁহগছবোৰৰ অস্তিত্ব নাইকিয়া হ’ল ! বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ সৰু-বৰ গছ-গছনিৰ পয়োভৰ আহিল ৷ নিৰ্জন হাবি ৷ হাবি ডাঙৰ হৈ আহিল ৷ ক'ৰবাত ্অচিন চৰাইৰ একোটা মাত ৷ জয়াল জয়াল অনুভৱে মনত ঠাই ল'লেহি ৷

আগ বাঢ়ি থাকি এঠাইত পালোঁ, এগালমান বেত ৰাস্তাটোতে পথালিকৈ পেলাই ৰাখিছে ৷ আৰু আগলৈ গৈ তেনেকুৱা আৰু কিছুমান পালোঁ ৷ খালৰ ওপৰত পথালিকৈ দ’ম লগাই বেত পেলাই গাড়ী যাব পৰা কৰি ৰাখিছে ৷ বেতৰ ভাৰবহন শক্তি সঁচাই মানিবলগীয়া ৷ সৰুতে পঢ়া, মৃত্যুমুখী দেউতাক আৰু পুতেকহঁতৰ নীতি-শিক্ষা বিষয়ক সাধুটোলৈকো একে সময়তে মনত পৰি গ’ল ৷ 'একতাই বল' নে কি আছিল নামটো ৷

বাটৰ কাষত মুঠা বন্ধাকৈ পৰি থাকি পচি যোৱা বেত কিছুমানো দেখা পালোঁ ৷ বান্ধি ৰখা হৈছিল যদিও কিবা কাৰণত উঠাই নিয়া নহ’ল ৷ দেখি বেয়া লাগিছে ৷ গগৈ ছাৰৰো মুখেদি আপোনা-আপুনি ইস্‌-ইস-আস-আস শব্দ ওলাই আহিছে ৷ আনহাতে ধূনা গছ এজোপাৰো হ’লে দেখা-দেখি নাই ৷ ছাৰৰ যেন চিন্তা বাঢ়ি গৈছে !

এঠাইত মুঠিয়ে মুঠিয়ে দ’ম লগাই ৰখা আছে বেত এগালমান ৷ পথ প্ৰদৰ্শকজনে আমাক সোঁহাতে সুমুৱাই নিলে, সেইবোৰৰ কাষেৰেই ৷ ৰাস্তাটো এতিয়া লুংলুঙীয়া হৈ পৰিল ৷ এঢলীয়াত উপস্থিত হ’লোঁহি ৷ বেতনিৰ মাজে মাজে সাৱধানে নামি আছোঁ ৷ কাপোৰত কামোৰ মাৰি ধৰা কাঁইটে গতি ৰুদ্ধ কৰিছে ৷ মাজে মাজে ট্ৰেকচুট ফালোঁ ফালোঁ কৰে ৷ ঠাইতে ৰৈ পিছুৱাই আহোঁ ৷ নিজকে মুক্ত কৰি আগ বাঢ়ােঁ ৷ টুপীত লাগি ধৰে ৷ টুপী খুলি এৰুৱাওঁ ৷ হাণ্টি শ্বুযোৰে কিন্তু বেছ কামত দিছে ৷ এবাৰো পিছল খোৱা নাই ৷ অন্য জোতা পিন্ধি অহা হ’লে বিপদেই আছিল ৷

অকাই-পকাই সাৱধানে কিছু সময় নমাৰ পাছত নলা এটা পালোঁ ৷ বৰ্ষাৰণ্য যেন লাগিছে ৷ পাৰি থোৱা পুৰণা গা-গছৰ ওপৰেৰে, ক’ৰবাত দেও দি, শিলত ভৰি থৈ পাৰ হৈ যি ঠাইত উপস্থিত হ’লোঁহি, এয়া কিছু সমতল ৷ কিন্তু ঘোপ মৰা ৷ কিবা গহ্বৰত সোমাই পৰা যেন লাগি গ'ল ৷ ঠাণ্ডা বেছি অনুভৱ হৈছে ৷ যাত্ৰাৰম্ভতে কোনোবা এজনে কৈছিল যে কেম্পত ঠাণ্ডা বহুত বেছি হ'ব ৷ হয় কথাটো ৷ আহি থাকি প্ৰমাণ পাইছোঁ ৷

১২ বাজি ৪০ মিনিট পাৰ হৈছে ৷ দুজোপা প্ৰাচীন আৰু প্ৰকাণ্ড গছৰ মাজেৰে সৰকি সামান্য আগলৈ গতি কৰিয়েই আমি এটা কেম্পত উপস্থিত হ'লোঁ ৷ বেতকটীয়াৰ ছাউনী ৷ গা-গছৰ দুটা খুঁটা, এডাল মাৰলি, ওপৰত হেলনীয়াকৈ নীলা ৰঙৰ তিৰ্পাল এখন ৷ বাঁহৰ চাং দুখন ৷ বাচন-বৰ্তন কেইটামান ৷ জুই জ্বলোৱা ঠাই দুডোখৰ ৷ দুয়োফালে জুইৰ ওপৰত ওলমাই ৰখা অৱস্থাত শুকাবলৈ আৰম্ভ কৰি ধৰিব নোৱাৰা হৈ পৰা জন্তু দুটা ৷ প্ৰথম দৰ্শনতে পৰিৱেশটো কিবা ভৌতিক ভৌতিক লাগি গ’ল ৷

বুজিলােঁ, আজি ৰাতিটো আমি ইয়াতে খপিব লাগিব, সম্পূৰ্ণ জংঘলী কায়দাৰে ৷

২.৩ নে’টৱৰ্ক পইণ্ট !

ওখোৰা-মোখোৰা আৰু ঊৰ্ধ্বমুখী পাহাৰীয়া কেঁচা আলিবাটটোৰে গাড়ীবোৰ আগ বাঢ়িছে ৷ উঠি যাওঁতেই বাঁওহাতে ৰাস্তা এটা ফাটি যোৱা দেখা পোৱাত স্বাভাৱিকতে প্ৰশ্ন জাগিল ৷ চালকক উদ্দেশ্য কৰি সোধা অনুসন্ধিৎসাভৰা প্ৰশ্নৰ উত্তৰত গম পোৱা গ'ল যে সেইফালে ৰিছাংগাৰিলৈ যায় ৷ ইয়াৰ পাছত আৰু বুজাত অসুবিধা নহ'ল ৷ তাৰ মানে ছেমুৱেল, আথাংহঁত কালি যোৱা বাটটো সেইটোৱেই ৷ গগৈ ছাৰকো বুজাই দিলোঁ ৷

আমি নিজৰ ৰাস্তা ধৰিলোঁ ৷ ঘৰ-বাৰীবোৰ কমি আহিল ৷ চৌপাশৰ দৃশ্যপট ক্ৰমান্বয়ে সলনি হৈ আহিব ধৰিলে ৷ কেঁচা মাটিৰ ধূলিয়ৰি শুকান পৰিৱেশ ৷ মাজে মাজে বোকা ৷ দুটা বৈসদৃশ দৃশ্য ৷ মন-মগজুত সীমাহীন কৌতূহল ৷ আগত কি পাম ?

নলা এটা পাৰ হৈ বাঁহনিত সোমালোঁহি ৷ নলাটোৰেই পানীৰ পাইপ এডালো পাৰ কৰাই নিছে ৷ খেংগাৰ ঘৰলৈ এইডালেৰেই পানী যায় নেকি ? এইটো প্ৰশ্নৰহে উত্তৰ নাপালোঁ ৷ গাড়ীখনে পাইপডালৰ ওপৰেদিয়ে নলাটো অতিক্ৰম কৰি পুনৰ ওখলৈ উঠিব ধৰিলে ৷

ৰাস্তাৰ ৰূপ ভয়ংকৰ ৷ বিপজ্জনক অৱস্থান পালেই গগৈ ছাৰে সন্মুখলৈ আঙুলি টোঁৱাই থাকি মোৰ মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰে ৷ অলপ পাছতে নিজৰ মূৰটো ঘূৰাই চকু দুটা মুদি দিয়ে ৷ ইস্‌, উঃ, চাওক চাওক ইত্যাদি শব্দও মুখৰ পৰা ওলাই আহে তেওঁৰ ৷ যুৱ চালকজন অলপো নাৰ্ভাচ নহয় ৷ ঘেঁ ঘেঁকৈ কাটি-কুটি উঠাই লৈ যায় গাড়ীখন ৷ নিৰাপদ স্থান পোৱাৰ পাছতহে ছাৰে দীঘলকৈ উশাহ এটা টানে ৷ বাটৰ কাষত ধূনা গছ দেখে নেকি শেন দৃষ্টি নিগৰাই যাব ধৰে ৷ যাত্ৰাপথটোৰ লগতে কাষৰীয়া দৃশ্যৰাজি উপভোগ কৰোঁ মই ৷

খেনাৰিক ঘেৰি থকা পাহাৰমালাৰ দৃষ্টিনন্দন ৰূপসম্ভাৰ মুখৰ আগলৈ আহিল ৷ চকুৰে নমনা দূৰণিব্যাপী কেৱল অৰণ্যানী ৷ জংঘলময় এই প্ৰকৃতিয়েই হ’ল সভ্যতাৰ মূল আধাৰ ৷ এই আধাৰক আমি শ্ৰদ্ধা কৰা উচিত, আদৰ কৰা উচিত ৷ ইয়াৰ ক্ষতি কেতিয়াও কৰা অনুচিত ৷ সেউজ প্ৰকৃতিৰ মাজে মাজেই অকাই-পকাই যাব ধৰিছে আমাৰ বলেৰ' পিক্‌-আপ্‌কেইখন ৷

পাহাৰৰ এঢলীয়াত শাৰী শাৰীকৈ ভৰি থকা সুমথিৰাৰ গছ এখিনি ওলাল ৷ কমলাৰ দিন হোৱা হ’লে এইডোখৰযে কেনেকুৱা ৰকম-জমক হৈ থাকিলহেঁতেন ! কল্পনা কৰি চালোঁ ৷ খেনাৰি, আখৈফুটা, জংফাৰ কমলা টেঙাৰে মেটমৰা হৈ দোঁ খাই পৰা গছবোৰ ফটোত মই দেখিছোঁ ৷ ক’ৰ মানুহ আহি ক’তযে কমলা খেতিত সোমালোঁহি ! ভাবি চাই আচৰিতেই হ'লোঁ ৷ কমলা বুলিলেই কাৰবি আংলঙৰ বোকাজান মহকুমাৰ চকীহোলাৰ নামটো ওলায় ৷ চকীহোলাৰ পৃষ্ঠপটত এই ৰেংমা নগা গাঁওবোৰ, য’ৰ পৰা গাড়ীয়ে গাড়ীয়ে যোগান চলে উজনি, নামনি, আনকি ৰাজ্যৰ বাহিৰলৈও ৷

সম্প্ৰতি গছবোৰ বুঢ়া হৈছে ৷ মৰিছেও ৷ দীৰ্ঘদিন ধৰি চাফা কৰা নাই ৷ ক্ষীণ আশা এটা কৰি আহিছিলোঁ যদিও কমলাৰ চিজন এতিয়ালৈ সমাপ্ত হ’ল ৷ কালি বিয়লি খেংগাৰ বাৰীত থকা গছকেইজোপাত গগৈ ছাৰৰ সৈতে অভিযান চলাই অৱশিষ্ট ৪-৫টা যি পালোঁ তাকে খাই হেঁপাহটো পূৰাই থৈছোঁ যে কমলাৰ ৰাজ্যলৈ আহি অন্ততঃ চাকি চাবলৈ পালোঁ ৷ মনত পৰে, এসময়ত চিন্দু মামাই বাঁহৰ খাঙত ভৰাই নি আমাৰ ঘৰত দিছিলগৈ এগাল এগাল কমলা টেঙা ৷ নিজে জীপ চলাই গৈছিল ৷ সেই দিন আজি আৰু নাই ৷ সেয়া সাধুকথা হ’ল ৷

কেঁকুৰি এটা ঘূৰিয়ে গাড়ী তিনিখন হঠাতে ৰৈ দিলে ৷ ড্ৰাইভাৰকেইজন নামিছে আৰু খৰধৰকৈ উঠি গৈছে ওপৰলৈ দেখা পাই থকা চাংঘৰ এটাৰ ফালে ৷ আকস্মিকভাৱে ঘটা ঘটনাটোৰ একো উৱাদিহ নাই পোৱা আমি দুজনে ৷ কি হ’ব পাৰে ? চিন্তা কৰি আছোঁ ৷ খেংগা ওচৰলৈ আহি জনালে, ‘এইটো নে’টৱৰ্ক পইণ্ট ৷ এইখিনিত বি.এছ.এন.এল.ৰ টাৱাৰ পোৱা যায় ৷ ইয়াৰ পাছত কিন্তু ক’তোৱেই নাপায় ৷ গতিকে ঘৰলৈ ফোন-চোন কৰিলে কৰি লওক ৷’

নে’টৱৰ্ক পইণ্ট ! ঠিক নাম দিছে খেংগাই ৷ সঁচা-মিছা নাজানো, অভিজ্ঞতা অকণমানকে লোৱা হওক বুলি ততাতৈয়াকৈ আমি দুয়োও নামিলোঁ ৷ আমাতকৈ আগতেই গৈ পোৱা চালককেইজনে খেৰৰ দুচলীয়া চাংঘৰ এটাৰ গাধৈত লেপেটি কাঢ়ি বহি লৈছে ৷ আগে-ভাগে কাৰোবালৈ ফোন লগাই চিঞৰি চিঞৰি আনন্দময় আলাপ আৰম্ভ কৰিলেই ৷ তাকে দেখি ওখ ঠাইত ৰৈ গগৈ ছাৰ আৰু ময়ো চেষ্টা কৰিব ধৰিলোঁ ৷

দূৰ দিগন্তলৈকে নীলা পাহাৰৰ লানি ৷ এইফালে চাংঘৰৰ দাঁতি-কাষৰৰ পৰা আৰম্ভ হৈছে সেউজীয়া পাহাৰৰ ঢাল ৷ নাতিদূৰত পাহাৰৰ বক্ষত জুমতলী এডৰা ৷ গছ এজোপাৰ তলত চাংঘৰ এটাও দেখা গৈ আছে ৷ মানুহহে ক'তো চকুত পৰা নাই ৷

ছাৰৰ লাগি গ’ল ৷ পৰিবাৰৰ সৈতে বাৰ্তালাপ চলিছে ৷ কালি শিলনিজান এৰাৰ পাছৰ পৰা আৰম্ভ কৰি এই পৰ্যন্ত সংক্ষেপে বৰ্ণনা শুনাই আছে ৷ মোৰ নাই লগা ৷ অহৰহ চেষ্টা চলাই গৈছোঁ ৷ কি আচৰিত ! শেষ পৰ্যন্ত নালাগিলেই ৷ ভাবি ল’লোঁ যে হ’ব, কোনো কথা নাই ৷ ছাৰৰ ঘৰৰ পৰাই মোৰো অৱস্থান গম পাই যাব ৷

সৌন্দৰ্যৰস পান কৰি বিভোৰ হৈ পৰাৰ লগতে ফোনত ব্যস্ত থকা অৱস্থাতে ঠাই এৰিবৰ বেলি হ’ল বুলি খবৰ আহিল ৷ ফটাফট ফটো কেইখনমান তুলি গাড়ীত নিজৰ আসনত বহিলোঁহি ৷

গন্তব্যস্থল ক'ত, সেয়া পাবলৈ আৰু কিমান যাব লাগিব, সময় কিমান লাগিব, একো নাজানো ৷ ১১ বাজি ১০ মিনিট পাৰ হৈ গৈছে ৷

২.২ এটা অৰণ্য-যাত্ৰাৰ আৰম্ভণি

ঘৰৰ ভিতৰে-বাহিৰে চালোঁ যদিও খেংগাক নাপালোঁ ৷ ক’ত গ’ল জানো মানুহটো ! ৰৈ ৰৈ গগৈ ছাৰে ময়ে চাহ কৰিও খালোঁ ৷ তেতিয়াও খেংগাৰ দেখা-দেখি নাই ৷ ক’লৈ যাব পাৰে বাৰু ? অলপ পাছতে ওলালহি ৷ ওচৰতে, ওপৰফালে থকা সম্বন্ধীয় লোকৰ তালৈ গৈছিল ৷ দুদিন ঘৰত অনুপস্থিত থাকিব হেতুকে জাননী দি আহিলগৈ ৷

যাত্ৰাৰ আগে আগে খাই যাবলৈ ৰাতি থাকি যোৱা ভাতখিনিকে ফ্ৰাইড ৰাইচ কৰাৰ সৰ্বসন্মত সিদ্ধান্ত হৈছে ৷ লগত আলু তৰকাৰি আৰু আচাৰ ৷ কামত লাগি থকাৰ মাজতে খেংগাই ফ্ৰেমত বন্ধা পুৰণা ফটো এখন ভিতৰৰ পৰা আনি দেখুৱালে ৷ বাঁহৰ বেৰেৰে এটা খেৰী ঘৰ ৷ সন্মুখত চাৰিটা শাৰীত বিভক্ত হৈ আৰক্ষীৰ পোছাকত বিভিন্নজন ৷ একেবাৰে আগৰ শাৰীৰ মাজত ৰখা ব’ৰ্ড এখনত লিখা আছে… Police Office, United Mikir & North Cachar Hills, Diphu, Assam ৷ ৪০জনীয়া দলটোৰ মধ্যস্থানত বহি আছে তদানীন্তন উপায়ুক্ত চি. এছ. বুথ, আই.এ.এছ. ৷ অবিভক্ত জিলাখনৰ প্ৰথমগৰাকী উপায়ুক্ত আছিল বুথ চাহাব ৷ কাৰ্যকাল ১৭.১১.১৯৫১ৰ পৰা ১৫.১১.১৯৫৩ পৰ্যন্ত ৷ আৰক্ষীৰো ভাৰপ্ৰাপ্ত আছিল ৷ তাৰ মানে অনুমান কৰিলোঁ যে সময় উল্লেখ নথকা এই ফটোখন সেই কালছোৱাৰ ভিতৰৰে হ’ব ৷ এখন ঐতিহাসিক ফটো ৷ খেংগাই সুন্দৰভাৱে সংৰক্ষণ কৰিছে ৷ ধন্যবাদ জনালোঁ ৷

গা ধোৱা, খোৱা-বোৱা হৈ যোৱা পাছতে পাকঘৰ সামৰা, ঘৰ সামৰাও হ’ল ৷ লৈ যাবলগীয়া বস্তুবোৰ আগফালৰ বাৰাণ্ডাত একেঠাই কৰা হৈছে ৷ বন্দুক, গুলী, খুকুৰি, হাণ্টিং শ্বু, বেগ, জিন্‌ছ পেণ্ট, চামৰাৰ জেকেট, কাউবয় টুপী, গামোচা, টৰ্চ লাইট, কম্বল আদি উলিয়াইছে খেংগাই ৷ আমাৰো ৰাক্‌ছেক্‌ ৰে’ডী ৷ ড্ৰেছ-পাতি কৰি সষ্টম ৷

ইয়াত ঘৰে ঘৰে বন্দুক আছে ৷ খেংগাৰো আছে ৷ লাইচেন্সযুক্ত বন্দুক ৷ খেংগাৰ বন্দুকটো হাতত লৈ চোতাললৈ ওলাই গ’লোঁ ৷ আগ্নেয়াস্ত্ৰৰ লগত সম্বন্ধ নাই যদিও বহুত দিনৰ মূৰত লিৰিকি-বিদাৰি ভাল লাগিল ৷ যোৰহটীয়া ছাত্ৰাৱস্থাতে এন.চি.চি.ৰ কাৰ্যক্ৰমত এবাৰ (চন ১৯৮৬) আমাক ট্ৰাকত উঠাই ৰৰৈয়ালৈ লৈ গৈছিল ৷ ফায়াৰিং ৰেঞ্জত প্ৰশিক্ষণ ৷ থিয় হৈ, আঁঠু কাঢ়ি, শুই শুই গুলীয়াবলৈ শিকাইছিল ৷ টাৰ্গেট চিৰাচিৰ হৈ গৈছিল যদিও না পুলিচ, বেটেলিয়ান হ’ব পাৰিলোঁ, না চি.আৰ.পি., আৰ্মী হ’ব পাৰিলোঁ ৷ সেয়াই জীৱনৰ প্ৰথম আৰু শেষ পাঠ, শেষ অভিজ্ঞতা ৷ এতিয়া খেংগাৰ বন্দুকটো পাই এহাতে বন্দুক, এহাতে ম'বাইল লৈ ধুমধাম ছেল্‌ফি উঠাত লাগি গ’লোঁ ৷ গুলী নভৰোৱা অৱস্থাতে যেনি-তেনি এইম কৰি লপলপীও টানি চালোঁ, কোনোবা কাল্পনিক চিকাৰীৰ ভাও দি ৷ কাণ্ড-কাৰখানা দেখা পাই গগৈ ছাৰে খুব হাঁহিলে ৷ ভাবিবলৈ বাধ্য হ'লোঁ যে তেওঁৰো অভিজ্ঞতা নিশ্চয় শৈশৱৰ পুতলা বন্দুকতে অন্ত ৷

এইখন কৰি থাকোঁতেই ১০ বাজি ১৫ মিনিট হ’ল ৷ বেত কঢ়িয়াই অনা গাড়ী অহাৰ শব্দ দূৰৰ কেঁকুৰিত শুনা পোৱা গৈছে ৷ গগৈ ছাৰ ৰাস্তাটোৰ ফালে ভিৰাই লৰ মাৰিলে ৷ খেংগাৰ ঘৰৰ আগেদি যাওঁতে ওপৰৰ পৰাই ইংগিত দি দিলে যে আমি সাজু আছোঁ ৷ তোমালোক ঘূৰি আহাঁগৈ ৷

আনল’ড কৰি গাড়ী তিনিখন অলপতে ঘূৰি আহিল ৷ আমিও খোজেৰেই পিঠিত ৰাক্‌ছেক্‌ লৈ হাঁহি-স্ফূৰ্তি কৰি ষ্টাৰ্টিং পইণ্ট পালোঁহি ৷ ট্ৰেকাৰ ষ্টেণ্ডটোৱেই ষ্টাষ্টিং পইণ্ট ৷ গাড়ীকেইখন ৰৈ আছে ৷ ড্ৰাইভাৰহঁতে মটৰ চাইকেলত অহা চিনাকি স্থানীয় যুৱক কেইজনমানৰ সৈতে কথা-বতৰাৰ লগতে হাঁহি-ধেমালি কৰিছে ৷ নগৰৰ পৰা আঁতৰৰ দুৰ্গমতাত এনেকৈয়ে এওঁলোকে এওঁলোকৰ দৈনন্দিন পাৰ কৰি আহিছে ৷

কাষতে থকা মানুহঘৰৰ নঙলাৰ ব্যৱস্থাটোৱে পলকতে মোৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰি পেলালে ৷ গা-গছ এডাল প্ৰথমে মাজে মাজে ফালি পেলোৱা হৈছে ৷ দুয়োটা ফালতে সমান জোখত ত্ৰিভুজাকৃতিৰ ফুটা উলিওৱা হৈছে ৷ তাৰ পাছত চোতাললৈ সোমোৱা বাটটোৰ দুয়োফালে এডালকৈ পুতি দিছে ৷ নঙলাৰ বাঁহকেইডাল ফুটাকেইটাতে ভৰাই ৰখা হয় ৷ 'ইওচোন এক ল'কেল ৰেংমা টেক্‌নিক্‌ ৷' আঙুলিয়াই গগৈ ছাৰক ক'লোঁ ৷ তেৱোঁ মনোযোগেৰে চালে ৷

নঙলাৰ কাষতে ৰৈ আছে তিনিখন মহীন্দ্ৰ বলেৰ’ পিক্-আপ্‌ ৷ ফ’ৰ হুইল ড্ৰাইভ ৷ এজনে চকাবিলাক টুকুৰিয়াই পৰীক্ষা কৰি আছে ৷ হাৱা ঠিক আছেনে নাই চাইছে ৷ এটা চকাত কম পোৱাত পাম্প উলিয়াই আনিলে ৷ কেবলৰ মূৰটো ভালভত ফিক্স কৰি হেঁচি হেঁচি বায়ু সুমুৱাত লাগি গ’ল ৷ ব্যৱস্থাটোৱে হাঁহিৰ খোৰাক দিলে যদিও ভাবি পালোঁ যে ইয়াত এনেকৈয়ে চলি আহিছে ৷ চাৰ্ভিচিং চেণ্টাৰ, হাৱা মেচিন ক'ত থাকিব ?

যাত্ৰা প্ৰস্তুতি হৈ উঠাৰ পাছত খেংগাই প্ৰথমখন গাড়ীত ড্ৰাইভাৰৰ সৈতে গগৈ ছাৰ আৰু মোক বহিবলৈ দিলে ৷ নিজে আমাৰ পাছৰখনত উঠিল ৷ মই খিৰিকীৰ কাষত লৈছোঁ ৷ কেমেৰা চলাই যাব লাগিব ৷ গগৈ ছাৰ মাজত ৷ পাছফালে উঠি মুক্ত বায়ু সেৱন কৰি চৌদিশ চাই চাই গৈ থকাৰহে মন আছিল যদিও নিদিলে, ধূলি খাব লাগিব বুলি ৷

আমাৰ চালকৰ নাম বাবু টেৰণ ৷ ইংগিত পাই তেওঁ ইঞ্জিন ষ্টাৰ্ট দিলে ৷ ১০.৪০ বজাত বেত কঢ়িওৱা গাড়ীৰে ৰেংমা হিল্‌ছৰ গভীৰ অৰণ্য অভিমুখে এড্‌ভেন্সাৰ যাত্ৰা এটা আৰম্ভ হ’ল ৷

১৪.০২.২০২০, শুক্ৰবাৰ

২.১ খেনাৰিত প্ৰাতঃভ্ৰমণ

৬ বাজিবলৈ কেইটামান মিনিট বাকী থাকোঁতেই গগৈ ছাৰ আৰু মই মুকলি আকাশৰ তললৈ ওলাই আহিলোঁ ৷ বাটচ’ৰাৰ কাষৰ ধূনা গছজোপা চোৱাৰ কথা বন্ধা আছিল কালিয়েই ৷ এতেকে কালবিলম্ব নকৰি পদব্ৰজে ৰাওনা হ’লোঁ সেইফালে ৷

খেনাৰিতচোন কুঁৱলী নাই ! জাৰ হ’লে আছে ৷ ভবাৰ লগে লগে এটা কথা অনুভৱ কৰিলোঁ যে সৌ-সিদিনা মাত্ৰ আনিনি, আচ্‌হিছ’ আৰু মায়’ডিয়াত অকথ্য ঠাণ্ডাৰ মুখামুখি হৈ অহাৰ পাছত খেনাৰিৰ এই শীতলতা মোৰ শৰীৰ কঁপাব পৰা একো কাৰক হৈ উঠিব পৰা নাই ৷ নতুবা মনোজগতত ইয়াকে লৈ কোনো চিন্তা-প্ৰতিক্ৰিয়াও সৃষ্টি হোৱা নাই, যিমানখিনি ডক্টৰ গগৈ ছাৰৰ কথা-বতৰা, ভাব-ভংগী, চাল-চলনত প্ৰকাশ পাইছে ৷ আনহাতে কিন্তু এইটো কথাত নিশ্চিত হৈ আছোঁ যে ৰেংমা হিল্‌ছৰ ৰ’দ নপৰা অৰণ্যৰ অভ্যন্তৰত উষ্ণতা ইয়াতকৈ নিশ্চয়কৈ কিছু হ’লেও তলত থাকিব ৷ তাৰ বাবে প্ৰস্তুত হৈ যাব লাগিব ৷

খেংগা ৰেশ্ব’ৰ চৌহদৰ প্ৰৱেশত থকা নঙলামুখত থিয় দিলেই পোনছাটেই চকুহালক টানি নিয়ে পূব দিগন্তৰ পাহাৰলানিক পৃষ্ঠপটত লৈ সগৌৰৱে দণ্ডায়মান হৈ থকা গিৰ্জাঘৰটোৱে ৷ আকাশখন মুকলি ৷ পুৱাৰ পোহৰত গিৰ্জাটো জল্‌মলাই উঠিছে ৷ কাষতে ওখকৈ ক’লা ৰঙৰ পাথৰ এটা ৷ জুবিলী ষ্ট’ন ৷ ৰেংমা নগাসকলে শিল পুতি এইধৰণে স্মাৰক ৰাখে ৷ সংক্ষেপে কথাংশও তাতে খোদিত কৰি থয় ৷ ইয়াতো থৈছে ৷ বৰ্তমান খেনাৰি বেপ্টিষ্ট চাৰ্চটোৰ পালক Tsangthanga Nyenthang ৷

ৰেংমা নগাসকল আজি আধুনিক শিক্ষাৰে শিক্ষিত হৈছে ৷ ইয়াৰ মূলতে আছিল American Baptist Foreign Mission Societyৰ উৎসাহ আৰু প্ৰেৰণা ৷ তেওঁলোকৰ তৎপৰতাতে গোলাঘাটত মিছন স্কুল প্ৰতিষ্ঠা হৈছিল ৷ ইফালে পাহাৰত খেতি-বাতি কৰা আৰু নিজৰ কলা-কৃষ্টি বৰ্তাই ৰাখি জীৱন ধাৰণ কৰাতে এই লোকসকলৰ জীৱন সীমাবদ্ধ আছিল ৷ যিশুৰ সন্ধান বা শিক্ষা গ্ৰহণ আছিল ভাবিব নোৱাৰা কথা ৷ ঠিক তেনেকুৱা সময়তে দুজন ৰেংমা ডেকা ক্ৰমে Serisheng Sebü আৰু Jokhen Sebüই পৰিয়াল, বন্ধু-বান্ধৱ তথা গাঁৱৰ মায়া-মোহ একাষৰীয়াকৈ থৈ নিকটৱৰ্তী আগ বঢ়া ঠাই গোলাঘাটলৈ বুলি ওলাই গৈছিল ৷ পঢ়া-শুনা কৰাৰ উদ্দেশ্যে দুয়ো তাৰ মিছন স্কুলত ভৰ্তি হ’ল ৷ অধ্যয়নৰত অৱস্থাতে ১৯১৪ চনত গোলাঘাটত তেওঁলোকৰ শিক্ষক ৰেভাৰেণ্ড জন মজেছ কাৰ্ৱেলে দুয়োকে খ্ৰিষ্ট ধৰ্মত দীক্ষিত কৰায় ৷ ঘৰলৈ উভতি আহি চেৰিশ্বেং চেব্বে’ই ৰেভাৰেণ্ড কাৰ্ৱেলৰ তত্ত্বাৱধানত ১৯১৭ চনত নিজৰ গাঁও শ্বাহোন্যুত এখন মিছনেৰী স্কুল স্থাপন কৰে ৷ বিদ্যালয়খনৰ প্ৰথমগৰাকী শিক্ষক হিচাপে শিক্ষকতা কৰাৰ লগতে ৰেংমাসকলৰ মাজত খ্ৰিষ্টৰ বাণী প্ৰচাৰতো তেওঁ ব্ৰতী হয় ৷

ৰেংমা সমাজৰ প্ৰথম গিৰ্জাঘৰটো নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ১৯৩২ চনত, ল’লাশ্বংন্যুত, সেই সময়ৰ অগ্ৰণী মিছনেৰী ৰেভাৰেণ্ড ডব্লিউ. আৰ. হাটনৰ তত্ত্বাৱধান আৰু ক্ৰমে গুৱাথাংন্যি চেব্বে’, চানথাং জিছিং (প্ৰচাৰক) আৰু উক্ত গিৰ্জাৰ পালক কেনিনল’ চেব্বে’ৰ সহযোগিতাত ৷ গিৰ্জা প্ৰতিষ্ঠাৰ পাছত মিছনেৰী স্কুলখন শ্বাহোন্যুৰ পৰা ল’লাশ্বংন্যুলৈ তুলি অনা হয় ৷ শিক্ষক হিচাপে নিযুক্ত কৰা হয় কান্দিৰ টেৰণক ৷

এইটো সহজবোধ্য যে পুৰণি ধ্যান-ধাৰণা পৰিত্যাগ নকৰা তাহানি কালৰ গাঁওবোৰত মিছনেৰীৰ প্ৰৱেশ সহজসাধ্য মুঠেই নাছিল ৷ ৰেভাৰেণ্ড হাটনৰ নেৰানেপেৰা চেষ্টাত সেয়া সম্ভৱ হৈছিল ৷ কাৰবি ভাষাৰ সৈতে ৰেংমাসকলৰ পৰিচয় থকাত ছাম হাঞ্চে নামৰ কাৰবি লোক এজনে তেতিয়া দোভাষীৰ কাম কৰিছিল ৷ মানুহে লাহে লাহে ঈশ্বৰৰ বাক্য শুনিব ধৰিলে, সেই বাণীয়ে তেওঁলোকৰ হৃদয় স্পৰ্শ কৰিলে ৷ খ্ৰিষ্টৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত হ’ল ৷

এনেকৈয়ে আমেৰিকান আৰু কাৰবি প্ৰচাৰকৰ জৰিয়তে লাহে লাহে ৰেংমা নগাসকলে খ্ৰিষ্টান বিচাৰ-ধাৰা, জীৱন-চৰ্যাক আঁকোৱালি ল’লে ৷ ৰেংমা অধ্যুষিত অঞ্চলত ধৰ্ম প্ৰচাৰক হিচাপে গুৱাশ্বিং চেব্বে’, মংৱে ৰংহাং, হলিৰাম ইংলেং আদিয়ে সেই সময়ত বগা চাহাবৰ সৈতে সহযোগ কৰিছিল ৷ এইদৰে ব্যাপ্তি লাভ কৰি ১৯৪৯-১৯৫১ চনৰ ভিতৰত সকলো ৰেংমা লোকেই ধৰ্মীয়ভাৱে খ্ৰিষ্টান হৈ পৰে ৷

আমি দেখি থকা খেনাৰিৰ গিৰ্জাটোৱে প্ৰতিষ্ঠা লভিছিল ১৯৫৯ত ৷ সম্প্ৰতি গাঁওখনৰ বাসিন্দাৰ সংখ্যা ৬০ ঘৰতকৈও বেছি ৷ খেংগাই সংখ্যাটো কৈছিল ৷ মইহে পাহৰিলোঁ ৷ চৰকাৰী গাঁওবুঢ়া Rongshwen Nandu ৷ পাহাৰৰ বক্ষত কৰা জুম খেতিৰ উপৰি মূলতঃ কমলা বাগানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল ইয়াৰ আবাসীসকল ৷ সময়ৰ সোঁতত, বয়স হোৱাত গছবোৰ ক্ৰমাৎ মৰি যাব ধৰিছে ৷ ইয়াৰোপৰি, ২০১৩ চনৰ গোষ্ঠীগত সংঘৰ্ষৰ সময়তো যথেষ্ট ক্ষতিসাধন হ’ল ৷ খোৱানি, খেনাৰি আদি গাঁওকেইখন তেতিয়া আক্ৰান্ত হৈছিল ৷ কমলা গছ কাটি খাস্তাং ৷ আশ্ৰয় শিৱিৰৰ আলহী হ’বলগীয়া হৈছিল দুৰ্দশাগ্ৰস্ত মানুহবোৰ ৷ সেয়া আছিল খেনাৰিৰ দুৰ্ভগীয়া অতীত ৷ যাক লাহে লাহে পাহৰিবৰ চেষ্টা কৰা হৈছে ৷ সমন্বয়ৰ মাজেৰে জীৱন সংগ্ৰাম পুনৰায় আগ বাঢ়িছে ৷

জুম খেতিৰ লগতে কমলা উৎপাদন এইটো প্ৰান্তৰ বিশেষত্বপূৰ্ণ জীৱন-ধাৰা যদিও ইয়াৰ মানুহবোৰে অ’ত-ত’ত কাম-বন কৰিও জীৱিকা মোকলায় ৷ পৰিষদীয় সমষ্টি ২৫-নিলিপ, বিধান সভা সমষ্টি ১৭-বোকাজান, লোক সভা সমষ্টি ৩ নং স্বায়ত্তশাসিত জিলা (অ.জ.)ৰ অন্তৰ্গত এই গ্ৰাম্যাঞ্চল কাৰবি আংলঙৰ বোকাজান মহকুমাৰ নিলিপ উন্নয়ন খণ্ডৰ ভিতৰুৱা ৷

কাৰবি আংলঙৰ নাগা ৰেংমা মৌজাত অন্তৰ্ভুক্ত খেনাৰিলৈ জিলা সদৰ ডিফুতকৈ গোলাঘাটৰ পৰাহে ওচৰ ৷ দূৰত্ব প্ৰায় ৬০ কিল’মিটাৰ ৷ বজাৰ-সমাৰ কৰিবলৈ ৰেংমা মানুহখিনি সহজপক্ষে তালৈকে যায় ৷ ডিফুলৈ ইয়াৰ পৰা ১২৭ কিল’মিটাৰ ৷ পথেই য’ত নাই, গতিকে জিলা সদৰলৈ বাদেই, পোনপটীয়া যোগাযোগ বা যাতায়াত ব্যৱস্থা ক'লৈকোৱেই নাই ৷ আদবাটৰ বগামাটি নতুবা শিলনিজানৰ পৰা বাছ ধৰিবগৈ লাগে ৷ ৰে'ল ধৰিবলৈ হ'লে যাব লাগে বৰপথাৰ ৷ তালৈ ইয়াৰ পৰা ৩৭ কিল'মিটাৰ ৷ নিকটৱৰ্তী সেই ষ্টেচনত নামিয়ে আমি কালি মেজিক আৰু ট্ৰেকাৰেৰে বগাই ওলালোঁহি এই ঠাই ৷

এইবোৰ গুণা-গঁথা কৰি থাকোঁতেই শিলনিজান অভিমুখী ট্ৰেকাৰখন ঘেঁ ঘেঁকৈ তলৰ পৰা উঠি অহাৰ শব্দ শুনা পালোঁ ৷ গাড়ীৰ ওপৰত বস্তু-বাহানি এগালমান ৷ আমাৰ কাষেদিয়েই গুচি গ’ল ৷ ইয়াৰ পাছত দিনটোলৈ আৰু কোনো পৰিৱহণ নাই ৷ কিবা কাৰণত কাৰোবাৰ যাবলগীয়া ওলালে নিজা ব্যৱস্থাপনাৰে যাব লাগিব ৷ বহু সময়ত এই মানুহখিনিৰ খোজ লোৱাৰ বাদে গত্যন্তৰ নাথাকে ৷

আৰু অলপমান আগুৱাই যোৱাৰ পাছতে একেটা দিশতে দেখা দি থকা খেনাৰি নৈখনৰ অপৰূপ নৈসৰ্গিক শোভাই মন মুহি পেলালে ৷ 'গা ধুবগৈ পৰা হ’লে ভাল আছিল ৷' এইবুলি কৈছিলোঁহে, লগত থকাজন আগ্ৰহী হৈ উঠিল ৷ পিছে সময়টো অনুকূল নহয় ৷ 'বেমাৰ হ'ব লাগিলে চিকিৎসা কেন্দ্ৰ এটাও নাই ইয়াত ৷ বাদ দিয়ক, ব'লক ৷' কথা আৰু আগ নবঢ়াই সামৰিলোঁ প্ৰসংগটো ৷

গাঁৱৰ আদৰণী তোৰণখন পালোঁহি ৷ ৰাস্তাৰ বাঁওকাষে ওচৰতে ধূনা গছজোপা ৷ গগৈ ছাৰে জংঘল ফালি চাপি গৈ নিৰীক্ষণ কৰিলে ৷ গুৰিৰ পৰা হাতে ঢুকি পোৱালৈকে গা-গছৰ অ’ত-ত’ত যধে-মধে মৰা ঘাপবোৰ দেখি আমাৰ দুখো লাগিল, খঙো উঠিল ৷ গছজোপাৰ পৰা কোনোবাই এনেকৈয়ে ধূনা সংগ্ৰহ কৰি আহিছে ৷ ডিফুলৈ ঘূৰি যোৱাৰ পূৰ্বে গৱেষণাৰ অৰ্থে প্ৰয়োজনীয় সমলখিনি সংগ্ৰহ কৰাৰ পণ লৈ দুয়ো উভতিলোঁ ৷

ফিৰি আহি আছোঁ ৷ পোন বাটে যোৱাৰ পৰিৱৰ্তে উচ্চতালৈ উঠি গৈ তাৰ পৰা নামনিৰ গিৰ্জাটো, নৈখন আৰু সিপাৰৰ পাহাৰবোৰ চোৱাৰ হেঁপাহ জাগিল ৷ পাহাৰৰ এঢলীয়াৰে আৰোহণ কৰি আছোঁ ৷ বিশেষ সঁজুলি এটাই মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিলে ৷ প্লাষ্টিকৰ ডাঙৰ পাত্ৰ এটা ৷ বোধ কৰোঁ তেলৰ আধাৰ আছিল ৷ এটাফালে ৪ ইঞ্চি ব্যাসৰ পাইপ এডাল সোমাই আছে ৷ তাতোকৈ সামান্য তলেদি আন দুটাফালে সোমাই আছে ১ ইঞ্চি ব্যাসৰ ৪ডাল পাইপ ৷ বুজি পালোঁ, ডাঙৰ পাইপডালেৰে পাহাৰৰ ভিতৰৰ কোনোবা উৎসৰ পৰা বোৱাই অনা পানী এইখিনিৰ পৰা চাৰিডাল পাইপেৰে চাৰি ঘৰলৈ ভাগ হৈ গৈছে ৷ ৰেংমা ল'কেল আইডিয়া ৷ ডিষ্ট্ৰিবিউচন ষ্টেচনটো ভাল লাগিল ৷ মেঘালয়ৰ মাউলিন্‌নঙত ভলুকা বাঁহ থিয়ৈ থিয়ৈ পুতি তাতে পাইপ সুমুৱাই সজা অন্য এক অদ্ভুত জল বিতৰক সঁজুলি দেখিছিলোঁ ৷ সেইটোও মনলৈ আহিল ৷ ভিন্ন ঠাই, ভিন্ন চিন্তা আৰু ব্যৱহাৰিকতা যদিও অভাৱেই আৱিষ্কাৰৰ মূল ৷

চৌহদৰ ভিতৰত খেংগাৰ মুক্তাংগনত উপস্থিত হোৱাৰ পাছতে গগৈ ছাৰ খৰখেদাকৈ ভিতৰ পালেগৈ ৷ যন্ত্ৰ আৰু কাগজ-কলম লৈ ওলাই আহিল ৷ এঠাইত ৰৈ ভৌগোলিক অৱস্থান পৰীক্ষা কৰিব ধৰিলে ৷ হাতত লৈ থকা নোটবুকত লগে লগে ৰেকৰ্ডো কৰি গ'ল ৷ যন্ত্ৰই খেংগাৰ চোতালৰ স্থানাংক জনালে, 26° 17' 53.7" N, 93° 39' 15.3" E ৷ সমুদ্ৰপৃষ্ঠৰ পৰা উচ্চতা ২৪৪ মিটাৰ ৷

সংৰক্ষণৰ উদ্দেশ্যে চোতালতে পৰি থকা সৰু শিলগুটি এটা বুটলি লৈ ভিতৰ সোমাই গ’লোঁ গৃহস্থক চিঞৰি চিঞৰি ৷ জংঘল যাত্ৰালৈ ওলাবৰ সময় হৈ আহিছে ৷

১.১২ খেনাৰিত আমাৰ প্ৰথম নিশা

গাঁও ফুৰি আহিয়ে গগৈ ছাৰ আৰু খেংগাই বাহিৰে বাহিৰে নৈলৈ পোনালে ৷ ভেটাত পাতি থোৱা চেপাত লাগি থকা মাছ কেইটামান লৈ ২০ মিনিটমানৰ পাছতে ঘৰ সোমালহি ৷ দেখি পেটে পেটে ভালেই পালোঁ যে ৰাতি ঠাণ্ডাখনত ইহঁত দুয়োৰে খেনাৰিত মাছ মাৰিবলৈ যোৱাটো অন্ততঃ বাতিল হ’ব ৷ বাতিল হ’লোঁ ৷ গগৈ ছাৰেই নতুন সিদ্ধান্তটো শুনালে ৷

এতিয়া নৈশসাঁজৰ বাবে চিন্তা-ভাবনা ৷ পাকঘৰত পদাৰ্পণ কৰিয়ে খেংগাৰ ঘোষণা, কি কি আইটেম আগ বঢ়াব ৷ আমাৰ একো ওজৰ-আপত্তি কৰিবলৈ নাই ৷ যি দিব তাকে খাম ৷ গগৈ ছাৰে ম’বাইল ফোনত গান বজাই দিছে ৷ নিস্তব্ধতা ফালি সেই আৱাজ কিমান দূৰ পাইছেগৈ নাজানো ৷ দীৰ্ঘদিন ধৰি নিমাওমাও হৈ থকা খেংগাৰ ঘৰটোলৈ প্ৰাণ-চঞ্চলতা এটা কিন্তু আহি গৈছে ৷ মনবোৰ আমাৰ অজান আনন্দত মতলীয়া হৈ উঠিছে ৷ নিজকে মুক্ত বিহংগৰ দৰে লাগিছে ইয়ালৈ আহি ৷ কাইলৈৰ অভিযানটোৰ কথা ভাবি আনন্দ দুগুণে চৰিছে ৷

পৰিয়ালৰ অবৰ্তমানত ষ্ট’ৰ ৰূম হিচাপে ব্যৱহৃত, আৰ.চি.চি. ৰন্ধনশালাৰ তলাটো খুলি বস্তাৰ পৰা খেংগাই আলুগুটি কেইটামান উলিয়াই আনিলে ৷ নিজৰ খেতিত উৎপাদিত ফচল ৷ সুন্দৰ আকৃতি, দেখাতো পৰিষ্কাৰ ৷ গৌৰৱ কৰিব পৰা কথা ৷ কটাৰী এখন লৈ মই হিচাপ অনুযায়ী এফালৰ পৰা আলু, পিঁয়াজ, আদা, নহৰুৰ বাকলি গুচোৱাত লাগি গ’লোঁ ৷ প্ৰয়োজনীয় খাদ্য-বস্তু কিছুমান লগত লৈয়ে অহা হৈছে ৷ এনেস্থলত সদ্যহতে একোৰেই আমাৰ অভাৱ নাই ৷

গগৈ ছাৰে পাছফালৰ খৰিঘৰলৈ পোনালে ৷ ফলাখৰি এবোজা দাঙি লৈ আহিল ৷ ডাঙৰকেইডাল নগাদাৰে জোখমতে কাটি টুকুৰা-টুকুৰ কৰিব ধৰিলে ৷ খেংগাৰ ঘৰত ৰন্ধন গেছ আছে ৷ হ’লেও আমি খৰিৰ জুইত ৰান্ধি খোৱাৰ সংকল্প লৈছোঁ ৷ ইয়াত খৰিৰ অভাৱ নাই ৷ পানীৰো অভাৱ নাই ৷ পাইপেৰে আহি থকা পানী চৌবাচ্চা ভৰ্তি হৈ অহৰহ পৰিয়েই আছে ৷ খেংগাই আমাক ‘একো কৰিব নালাগে দেই, আপোনালোক মোৰ গে’ষ্ট’ বুলি মাজে মাজে বাধা প্ৰদান কৰি আছে যদিও মিছা ৷ লাগি-ভাগি কৰি খোৱাতহে মজা ৷ 'আলহীৰ ৰূপত কেৱল হাত ধুই ভাত-মাছ খাবলৈ আমি ইয়ালৈ অহা নাই' বুলি তেওঁক স্পষ্ট কৰি দিয়াতহে ডায়লগটোও বন্ধ হ’ল ৷

পাকঘৰটোৰ একাষলৈ ধোঁৱাচাঙৰ তলত থকা চৌকা আৰু প্ৰায় মধ্যস্থানত পাতি লোৱা লোৰ ফ্ৰেম এটাৰে পৰম্পৰাগত চৌকা ৷ দুফালে দুকুৰা জুই গৃহস্থৰ তৎপৰতাত দপদপাই জ্বলি উঠিছে ৷ পানীভৰ্তি মস্ত কেটলি এটা ফ্ৰেমটোৰ ওপৰত পাতি দিলোঁ ৷ বন্ধাকবিৰ পাতবোৰ ধুই-ধাই কাটি দিলোঁ ৷ ষ্ট’ৰ ৰূমৰ পৰা গৃহস্থজনে এইবাৰ চাউল আনি দিলে ৷ সেইখিনিও ধুই থ’লোঁ ৷ নিজৰ পথাৰৰ চাউল ৷ দোকানৰ পৰা কিনি খোৱাৰ দস্তুৰ নাই ৷ গুদামঘৰত ৰঙালাউ আৰু কোমোৰা ঠাহ খাই আছে ৷ শুকুৱাই থোৱা খাদ্য-বস্তুও আছে কিছু কিছু ৷ গছত অমিতা লাগি থকা অথনি প্ৰত্যক্ষ কৰিছিলোঁ ৷ খেতিয়ক মানুহৰ স্বাৱলম্বিতাৰ নিদৰ্শন এইবোৰেই ৷ আপোন হাত জগন্নাথ ৷

জুইৰ কাষত বহিবৰ কাৰণে জীপগাড়ীৰ দীঘলীয়া চিট এটা পতা আছে ৷ মোৰ মনত থকামতে, খেংগাৰ এখন ৱিলিজ জীপ আছিল ৷ যিমানদূৰ সম্ভৱ ডাঠ সেউজীয়া অৰ্থাৎ মিলিটেৰী বৰণৰ ৷ পাহাৰত জীপ চলোৱা, মটৰ চাইকেল চলোৱাত পাকৈত আছিল তেওঁ ৷ এতিয়াহে নচলোৱা হ’ল ৷ গাড়ীখনো বৰ্তমান নাই ৷ অনুমান কৰিছোঁ, এইটো সেইখনৰে চিট হ’ব লাগে ৷ সোধাত ‘য়েছ’ বুলি ক’লে ৷ মাজে মাজে তেওঁ এনেকৈ ইংৰাজীত সমিধান দিয়ে ৷ সন্মতি থকা যিকোনো কথাতেই উত্তৰ আহে ‘অ’-ক্কে’ বুলি, স্পষ্টভাৱে ৷

খেংগা ৰেশ্ব’ আজি আমাৰ মূল খানচামা ৷ প্ৰথমে নিৰামিষ ব্যঞ্জনকেইভাগ অঁটাই লোৱা হ'ব ৷ দাইল, বন্ধাকবি-আলুৰ আঞ্জা, পোৰা আলুৰ পিটিকা ৷ কচু আদি কৰি ঘৰতে থকা কিবা-কিবি মিহলাই ৰেংমা ষ্টাইলৰ বইল তৰকাৰি এখনো থাকিব ৷ তাৰ পাছত মাছ ভাজিব ৷ প্ৰেছাৰ কুকাৰত ভাত বহাই দিব ৷ বচ ৷ দুয়োজনৰে কাৰণে আগে-ভাগে মাছকেইটা বাছি-কাটি তেওঁ ৰে'ডী কৰি ল'লে ৷

গগৈ ছাৰে অথনি গা ধোৱা নাছিল ৷ পানী গৰম হোৱাত এতিয়াহে গাটো তিয়ালেগৈ ৷ তাৰ পাছতে পুনৰ সক্ৰিয় সহায়কাৰীৰ ৰূপত অৱতীৰ্ণ হ'ল ৷ পোনেই নিজৰ পচন্দমতে আগতেই বাছি থোৱা আলুকেইটা ফুটছাইত ভৰালে ৷ আদা, পিঁয়াজ, ধনিয়া, জলকীয়া আদিও যতাই ৰাখিলে ৷ অন্যান্য কথাৰ মাজে মাজে ৰন্ধন-প্ৰকৰণৰ দিহা-পৰামৰ্শৰো আদান-প্ৰদান চলি থাকিল ৷ জলকীয়া যাতে ক'তো বেছিকৈ নিদিয়ে তাৰ বাবে দুয়োকে মই সকীয়াই থ’লোঁ ৷

ৰন্ধন কাৰ্যৰ মাজতে কাইলৈৰ কাৰ্যসূচী সম্বন্ধেও আলোচনা চলিছে ৷ উত্তেজনাও সমানে বৃদ্ধি পাইছে ৷ কেমেৰা, ম’বাইল, টৰ্চ লাইটৰ বেটাৰী চাৰ্জ হ’বলৈ দি থোৱা হ'ল ৷ নিবলগীয়া আৰু থৈ যাবলগীয়া কাপোৰ-কানি, বয়-বস্তু, জোতা-মোজা ইত্যাদি পৃথক কৰি ৰাক্‌ছেক্‌টো সাজু কৰিব লাগিল ৷ ৰন্ধন তদাৰকীৰ ফাঁকে ফাঁকে এইবোৰ চলি আছে ৷ কেম্পত খাবৰ কাৰণে নিবলগীয়া চাউল-দালি, আলু-পিঁয়াজ, বিস্কুট ইত্যাদি হিচাপমতে বেলেগে বেগত ভৰাইছে গগৈ ছাৰে ৷ তিনিও নিজ নিজ কামত ব্যস্ত ৷ যতি পেলাবলৈ ইয়াত ম’বাইল ফোনৰ ৰিংটোন বাজিবলৈ নাই ৷ সেয়ে কাম, কথা আৰু বাজি থকা গান পূৰাদমে উপভোগ কৰিব পাৰিছোঁ ৷ ভাতৰ কুকাৰটো জুইৰ ওপৰত বহুৱাই খেংগা গা ধুবলৈ গ’ল ৷ তাৰ ঠিক আগে আগে চাউলত পানীৰ পৰিমাণ সঠিক হোৱা-নোহোৱাক কেন্দ্ৰ কৰি গগৈ ছাৰৰ সৈতে তেওঁৰ আমোদজনক বিতৰ্কৰ সূত্ৰপাত হ'ল ৷ আলেঙে আলেঙে উপভোগ কৰি থাকিলোঁ মধুৰ মুহূৰ্তকেইটা ৷

৯.৩০ বাজিছে ৷ বাহিৰত গভীৰ নিশা ৷ খেনাৰিত চাগৈ কোনো মানুহেই এতিয়ালৈ ৰাতিৰ সাঁজ খাবলৈ বাকী থোৱা নাই ৷ আমিহে পাকঘৰত লাগি আছোঁ ৷ গান শুনি আছোঁ ৷ অন্তহীনভাৱে ওলাই থকা পুৰণা কথা কিছুমানকে চোবাই আছোঁ ৷

গৃহস্থই ষ্ট'ৰ ৰূমৰ পৰা তিনিওৰে বাবে গিলাচ, প্লেট, বাটি আদি উলিয়াই আনিলে ৷ আথে-বেথে ভাতো বাঢ়িলে নিজেই ৷ বৰ তৃপ্তিৰে অন্নমুঠি ধৰা হ’ল ৷ চৰু-কেৰাহী, বাচন-বৰ্তনো লগে লগে ধুই যথাস্থানত ৰখা হ'ল ৷ তেওঁ নিজে যিমান খায় আমাকো সিমান খুৱাব বিচাৰিছিল ৷ পিছে আমি পাৰিলেহে ! ফলাফল, ভাত এগাল ৰ'ল ৷ 'একো নাই, প্ৰেচাৰ কুকাৰতে থাকক, ৰাতিপুৱা কামত আহি যাব ৷' বুলিয়ে এতিয়া মুখনি মাৰিব লগা হ'ল ৷

পাকঘৰ সামৰি অলপ পৰ জুইৰ গুৰিত আড্ডা ৷ ৰেংমা পাহাৰৰ, ৰেংমা সমাজৰ বিভিন্ন কথা ৷ এসময়ত বিছনাত পৰিলোঁহি ৷ পুৱা ঘৰ এৰাৰ পাছৰ পৰা এতিয়ালৈকে মগজুৱে ধৰি ৰখা দৃশ্য কিছুমান চকুৰ আগত এফালৰ পৰা আহি থাকিবলৈ ল'লে ৷ খেংগা নিজৰ কোঠাত ৷ মোৰ কাষৰ বিছনাখনত ৰূমমেত ডক্টৰ গগৈ ছাৰ ৷ তেওঁৰ সৈতে কথা পাতি পাতি এসময়ত ক’ব নোৱাৰা হৈ পৰিলোঁ ৷